دو هفته از جنجال باند دوم جادۀ زابل-زاهدان در محدودۀ اثر جهانی «شهر سوخته» در سیستان‌وبلوچستان می‌گذرد؛ جاده‌ای که مطالعاتش از دو سال پیش آغاز شده است، اما با همۀ این مطالعات هنوز یک ایراد بزرگ دارد. این جاده مماس با عرصۀ اثر جهانی «شهر سوخته» در حال ساخت است و فعالان میراث‌فرهنگی نگران تخریب‌های گسترده در این محدودۀ تاریخی هستند. مسئولان میراث‌فرهنگی سیستا‌ن‌وبلوچستان هم تأکید می‌کنند اگر یک انحراف در مسیر جاده اتفاق نیفتد، باید با جهانی بودن این اثر خداحافظی کرد.

شهر سوخته با ۲۸۰ هکتار وسعت و پنج قسمت مسکونی، مرکزی، صنعتی، بناهای یادمانی و گورستان به‌صورت تپه‌های متوالی و چسبیده به‌هم در شمال سیستان‌وبلوچستان بر جای مانده است؛ منطقه‌ای که پژوهش‌ها نشان داده‌ برخلاف ماهیت بیابانی امروز، پنج هزار سال قبل از میلاد منطقه‌ای سبز و خرم با پوشش گیاهی متنوع و بسیار مطلوب بوده و درختان بید مجنون، افرا و سپیدار فراوانی در آن وجود داشته‌ و حالا به اعتقاد فعالان میراث‌فرهنگی در هر یک کیلومتر آن یک اثر تاریخی پنهان شده است. حالا فکر کنید در کنار این اثر باستانی و جهانی که در میانۀ یک دشت وسیع به نام «سیستان‌» قرار گرفته، مسئولان تصمیم‌ گرفته‌اند جادۀ زابل-زاهدان را دو طرفه کنند؛ جاده‌ای که قبلاً ایجاد شده و وجودش عاملی است که یونسکو «شهر سوخته»‌ را به‌صورت مشروط ثبت جهانی کرده است. حالا قرار است باند دوم به فاصلۀ 40-50 کیلومتر در امتداد و در شرق و غرب باند فعلی ایجاد شود تا «شهر سوخته» برای همیشه از حافظۀ جهانی یونسکو پاک شود.

معاون میراث‌فرهنگی سیستان‌وبلوچستان:‌ دشت سیستان به‌قدری ارزشمند است که باند دوم چه از شرق جاده فعلی و چه از غرب آن عبور کند و چه با فاصله بسیار، باز هم ممکن است در عملیات عمرانی به آثار تاریخی برخورد کنیم، یا خطر تخریبشان وجود دارد

تجربه‌های تلخ گذشته
پیش از این «تپه گردی شماره ۲۷۳» به‌دلیل پروژۀ انتقال گاز و «تپه گردی ۲۶۸» در جریان عملیات دوبانده کردن جادۀ زابل-زاهدان آسیب دیده بودند. همچنین ورود به عرصۀ «تپه طالب‌خان۲» و خطر ویرانی کامل چند محوطۀ ارزشمند با اجرای پروژۀ راه‌آهن از نمونه‌های ویرانی آثار ثبت ملی در پی اجرای پروژه‌های عمرانی است که در «شهر سوخته» تجربه شده.
و حالا آن‌طور که یک کارشناس میراث‌فرهنگی به «پیام ما» می‌گوید طبق نقشۀ موجود، باند دوم جادۀ زابل-زاهدان مماس با عرصۀ «شهر سوخته» ساخته خواهد شد: «جانمایی باند دوم دقیقاً از میان تپه‌های اقماری شهری سوخته می‌گذرد و مماس با عرصه است، به‌طوری‌که حتی ماشین‌آلاتی که برای ساخت جاده در رفت‌وآمد هستند، از عرصه و از روی ساختمان‌ها و بناهای شهر سوخته می‌گذرند.»
«کامبیز مشتاق گوهری» با یادآوری اینکه عرصه، خود اثر و حریم چند کیلومتر اطراف اثر است، جاده‌کشی در حریم و مماس با عرصه را یک اشتباه بزرگ می‌داند و می‌گوید:‌ «باند دوم جادۀ زابل-زاهدان یک عامل جدی برای خروج از فهرست آثار جهانی است، در‌حالی‌که پیش از این هم تأکید شده بود عناصر موجود در حریم بصری هم حذف شوند، چه برسد به اینکه عنصر جدیدی افزوده شود.»
او تأکید می‌کند دشت سیستان دشت پهناوری است و جاده با چرخش می‌توانست با فاصلۀ دو-سه کیلومتری یا حداکثر 5 کیلومتری ایجاد شود تا به عرصه و حریم «شهر سوخته» کاری نداشته باشد.

یک کارشناس: باند دوم جادۀ زابل-زاهدان یک عامل جدی برای خروج از فهرست آثار جهانی است، درحالی‌که پیش از این هم تأکید شده بود عناصر موجود در حریم بصری هم حذف شوند، چه برسد به اینکه عنصر جدیدی افزوده شود

باند دوم، همین‌جا باشد بهتر است
دشت سیستان‌، دشت پهناوری است که به گفتۀ باستان‌شناسان در هر یک کیلومترمربع آن یک اثر تاریخی وجود دارد که بیشترین تراکمشان در شهرستان هامون و شهر سوخته و محوطۀ حوض‌دار است. هر گوشه‌ای که دست بگذارید بالاخره یک اثر دیده می‌شود. گرچه «عطاء‌اله اکبری»، مدیرکل راه‌وشهرسازی سیستان‌وبلوچستان در گفت‌وگوی کوتاه با «پیام ما»‌ بر فاصلۀ نزدیک باند دوم با جادۀ فعلی اشاره و تأکید می‌کند قرار نیست راه‌وشهرسازی به هیچ اثر تاریخی نزدیک شود، اما این اداره‌کل نقشه‌ها و مطالعات موجود دربارۀ باند دوم را در اختیار خبرنگار ما قرار نمی‌دهد.
بااین‌همه، معاون میراث‌فرهنگی ادارۀ میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی سیستان‌وبلوچستان به‌ «پیام ما» می‌گوید باند دوم بهتر است در نزدیکی جادۀ فعلی ساخته شود.
«رضا کیخواه آریا» برای این صحبت خود دلیلی دارد که دربارۀ آن توضیح می‌دهد:‌ «دشت سیستان به‌قدری ارزشمند است که باند دوم چه از شرق جادۀ فعلی و چه از غرب آن عبور کند و چه با فاصلۀ بسیار، باز هم ممکن است در عملیات عمرانی به آثار تاریخی برخورد کنیم، یا خطر تخریبشان وجود دارد. پس چه بهتر که باند جدید که نیاز استان محسوب می‌شود، در نزدیکی جادۀ فعلی باشد؛زیرا این جاده سال‌های سال است ساخته شده و تخریب‌ها اتفاق افتاده و چه بهتر که جای جدیدی تخریب نشود.»
نکتۀ دیگری که او اشاره می‌کند پیشنهاد انحراف در جاده است: «باند دوم یک جاهایی از شرق جادۀ فعلی و یک جاهایی از شرق آن عبور می‌کند و اتفاقاً در محوطۀ شهر سوخته در غرب آن قرار گرفته است. ما تأکید داریم جاده در این محدوده در شرق جادۀ فعلی و از پشت مجتمع پژوهشی شهر سوخته عبور کند که کاوش‌های آن قبلاً انجام شده است. در غیر این‌صورت یکی از آثار ثبت جهانی را از دست خواهیم داد.»
نکتۀ دیگری که کیخواه آریا اشاره می‌کند ثبت جهانی مشروط «شهر سوخته» است، به‌طوری‌که قرار بوده جادۀ فعلی هم جابه‌جا شود: «حتی صحبت‌هایی مطرح شده که در کنار جادۀ جدید، باند قبلی هم در محوطۀ شهرسوخته یک انحنا داشته باشد، تا آن را جابه‌جا کنیم.»
مجوز نجات‌بخشی
مدیرکل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری سیستان‌و‌بلوچستان هم در گفت‌وگو با «پیام ما» توضیح می‌دهد که مطالعات باند دوم جادۀ زابل-زاهدان دو سال قبل شروع شد که نقشۀ کامل تپه‌ها و برجستگی‌های دشت سیستان و محوطۀ «شهر سوخته»‌ در آن دیده شده بود. باوجوداین، آن‌طور که «علیرضا جلال‌زایی» می‌گوید: «در جریان ساخت، هفتۀ گذشته پیمانکار به محوطه‌ای رسید که برجستگی نبود و به همین دلیل در نقشه‌های جی‌پی‌اس وجود نداشت، در نزدیکی یک قلعه روبه‌روی تپۀ طالب‌خان که تعداد آثار تاریخی در کنار آن دیده شد. این قسمت را که دیدیم مشکوک شدیم و به‌همین دلیل کار را متوقف کردیم. بلافاصله درخواست بررسی از سوی پژوهشگاه باستان‌شناسی داده شد و در انتظار مجوز نجات‌بخشی هستیم.»
به گفتۀ او، این درخواست هفتۀ گذشته به پژوهشگاه داده شده و مجوز این مرکز برای نجات‌بخشی در مرحلّ صدور است: «منکر جانمایی این جاده در مسیر آثار و تپه‌های باستانی نیستیم، اما اکنون نقطه‌های تازه برای جانمایی جاده به پیمانکار داده شده است تا کمترین آسیب به آثار، تپه‌ها و محوطه‌ها برسد.»
**
با وجود بازتاب‌های گستردۀ پیگیری فعالان میراث‌فرهنگی، اما همچنان ابهام‌های زیادی دربارۀ باند دوم زابل-زاهدان وجود دارد و تا زمانی که راه‌وشهرسازی در این باره اطلاع‌رسانی و همکاری نکند، این نگرانی برقرار خواهد بود. مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری سیستان‌و‌بلوچستان تأکید می‌کند باند جدید در عرصه و حریم «شهر سوخته» نیست، اما کارشناسان جاده را مماس با عرصه می‌دانند و این‌همه یعنی، راه‌وشهرسازی به‌عنوان متولی این عملیات عمرانی باید با مستند پاسخگویی چگونگی اجرای جاده باشد.