پدیدۀ شورشدن خاک چه در سطح اراضی کشاورزی و چه در سطح اراضی ملی می‌تواند منجر به خطراتی مانند تهدید امنیت غذایی، ازبین‌رفتن پوشش‌ گیاهی و جانوری، ازبین‌رفتن سطح زایای جنگل‌ها و موارد بسیار دیگری شود. باوجوداین، به نظر می‌رسد نه در سطح دولت و نه در فضای آکادمیک کشور، اطلاعات دقیق و پایش مستمری در این مورد وجود ندارد. آخرین پژوهش انجام‌شده در این زمینه از سوی مؤسسۀ تحقیقات آب‌وخاک کشور و با همکاری فائو به‌نام «فاجعۀ شورزایی» بوده است که جزئیاتی از یافته‌های آن ارائه نمی‌شود. تنها نکات مشخص، مبتلا بودن همۀ استان‌های کشور به این زمین، شمول 30 در صدی اراضی ملی و بالا بودن سهم فلات مرکزی و استان خوزستان در این معضل است.

روزهای نخست اردیبهشت امسال که خبری در وب‌سایت اطلاع‌رسانی، وزارت جهادکشاورزی و به‌نقل از رئیس مرکز تحقیقات آب‌وخاک منتشر شد. گرچه ظاهراً خبر دارای محتوای قابل تأملی نبود، اما در سطرهای پایانی از یک فاجعه در خاک کشور خبر می‌داد: اراضی کشاورزی بیشتر استان‌های کشور به شوری مبتلا هستند و روند شورزایی آنها ادامه دارد. شاید نگران‌کننده‌تر از اصل خبر، تأکید راوی بر این نکته بود که حل معضل شوری خاک به‌سادگی میسر نخواهد شد. این گزارش از سوی این مرکز و به سفارس فائو با عنوان فاجعۀ شورزایی خاک انجام شد و گویا نتایج چندان امیدبخشی نداشته است. طی یک‌ماه پیگیری «پیام ما» از مرکز تحقیقات آب‌وخاک، اطلاعات بیشتری به‌دست نیامد. اما بررسی‌های «پیام ما» نشان می‌دهد که این گزارش به تفکیک همۀ استان‌های کشور انجام شده و نوار شوری اراضی استان‌ها نیز ترسیم شده است.
جست‌وجو در آمارهای رسمی منتشرشده و همچنین مقالات علمی تألیف‌شده در ایران نشان می‌دهد که اطلاعات کمی در مورد پراکنش جغرافیایی و سطوح شوری خاک‌ کشور در مقیاس سرزمین و در مقیاس اراضی کشاورزی در دسترس است؛ اما می‌توان رد خبرها و اطلاعات قابل دسترس مبنی‌بر رسیدن شوری خاک اراضی کشاورزی کشور به سطح هشدار و اثرات آن بر کشاورزی را تا اوایل دهۀ 80 دنبال کرد.

اراضی دارای خاک‌های شور 55 میلیون هکتار معادل 34 درصد مساحت کل کشور را در بر می‌گیرند که اکثر آنها در فلات مرکزی و دشت‌های ساحلی جنوب و دشت خوزستان قرار دارند. عرصه‌های غیر شور 88 میلیون هکتار یعنی 53 درصد مساحت کل اراضی کشور است که غالباً در رشته‌کوه‌های البرز و دشت‌های میان-کوهی رشته‌کوه‌های زاگرس واقع‌اند

وضعیت در دهۀ 80
براساس دو مقالۀ علمی که در سال 89 منتشر شده است: «از مجموع 6.8 میلیون هکتار از اراضی کشاورزی کشور که دارای خاک‌های مبتلا به درجات مختلف شوری هستند، حدود 4.3 میلیون هکتار جزو آن دسته از اراضی‌ای هستند که به‌غیر از شوری محدودیت دیگری ندارند و حدود 2.5 میلیون هکتار علاوه‌بر شوری دارای محدودیت‌های مربوط به جنس خاک، پستی و بلندی، فرسایش و آب زیرزمینی نیز هستند. فقط 8.4 درصد از کل 6.8 میلیون هکتار اراضی کشاورزی مبتلا به شوری در کشور، دارای مسئلۀ آب زیرزمینی در محدودۀ رشد ریشه هستند. این مزیتی است که اصلاح آنها را از جنبه‌های فنی و اقتصادی پرهزینه نمی‌سازد.»
مقالۀ «پراکنش جغرافیایی و سطوح شوری منابع خاک ایران» می‌گوید: «در ایران، شوری یک مسئلۀ فراگیر و محدودکنندۀ تولید پایدار کشاورزی است؛ به‌طوری‌که قسمت‌های زیادی از مناطق خشک و نیمه‌خشک کشور، به‌ویژه فلات مرکزی، دشت‌های ساحلی جنوب و دشت خوزستان، مبتلا به سطوح مختلف شوری هستند. برخلاف بزرگی و گستردگی مسئلۀ شوری، هنوز برنامۀ جامعی برای مهار آن وجود ندارد. نبود آگاهی از سطوح شوری و ابعاد جغرافیایی خاک‌های شور کشور در سطوح ملی و منطقه‌ای باعث شده است بررسی مسائل خاک‌های شور نه به‌صورت مقیاسمند و کشورشمول، بلکه به‌صورت موردی و در قالب تحقیقات متفرق یا موازی، غالباً توأم با همپوشانی جغرافیایی و دوباره‌کاری دنبال شود.»

معاون آبخیزداری کشور: براساس اطلاعات فعلی 30 درصد از اراضی ملی کشور نیز تحت‌تأثیر پدیدۀ شورزایی هستند

طبق نتایج منتشرشده در این مقاله که با مقالۀ دیگری با عنوان «بررسی تحقیقات شوری آب در کشور» که یک‌سال بعد تألیف شده است، تقریباً همخوانی دارد؛ اراضی دارای خاک‌های با درجات مختلف شوری 55 میلیون هکتار معادل 34 درصد مساحت کل کشور را در برمی‌گیرند که اکثر آنها در فلات مرکزی و دشت‌های ساحلی جنوب و دشت خوزستان قرار دارند. عرصه‌های غیرشور، 88 میلیون هکتار یعنی 53 درصد مساحت کل کشور است که غالباً اراضی واقع در رشته‌کوه‌های البرز و دشت‌های میان-کوهی رشته‌کوه‌های زاگرس را شامل می‌شوند. عرصه‌های شور شامل کویرهای مرکزی شامل پوسته‌ها و کفه‌های نمکی، شوره‌زارهای خشک و مرطوب، بقایای دریاچه‌های خشک قدیمی، تپه‌های شنی، اراضی فرسوده، پلایاها و گنبدهای نمکی مساحتی برابر با 20 میلیون هکتار از اراضی کشور است که اکثراً در فلات مرکزی واقع‌اند. دستۀ دیگری از اراضی به‌دلیل اینکه در هیچ‌یک از رده‌های تعریف‌شدۀ خاک‌ قرار نمی‌گیرند، در طبقه‌بندی جامع خاک‌ها به نام اراضی متفرقه نامیده شده‌اند. اراضی متفرقه اصولاً فاقد توان تولید گیاه هستند و به‌عنوان مناطق بدون خاک به حساب می‌آیند. عدم توانایی اراضی متفرقه در تولید گیاه را می‌توان در اثر فرسایش فعال، شسته‌شدن مداوم با آب، شرایط نامساعد خاک یا فعالیت‌های انسانی دانست. بخش‌هایی از این اراضی را فقط با انجام عملیات اصلاحی عمده می‌توان حاصلخیز کرد.»
ایران صدر جدول شوری خاک
در پایان نیمۀ نخست دهۀ 90 نیز پژوهش دیگری با عنوان «نگاهی به تحقیقات شوری در ایران با تأکید بر بهبود تولید گیاهی» منتشر شد که هم تحقیقات شوری آب و هم خاک را بررسی می‌کرد. این پژوهش نیز مانند دو تحقیق پیشین در وب‌سایت سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی به انتشار رسید. این مقاله شوری آب‌و‌خاک را به‌عنوان «تهدید روزافزون» بخش کشاورزی معرفی می‌کند و می‌گوید: «کشور ایران، پس از هند و پاکستان، صدر کشورهای در معرض تهدید از نظر تنش شوری محسوب می‌شوند.» اما نگاه کلی آن به اعداد و ارقام و بر پایه اندک مقالات منتشرشده در این زمینه است.
مسئلۀ شوری خاک یک‌بار دیگر و در سال 1398، از سوی، نه نهادهای ملی، بلکه به‌نقل از رئیس کمیسیون کشاورزی، آب و محیط زیست اتاق بازرگانی اصفهان مطرح شد. علیرضا قلمکاری نیز به آمار دهۀ 80 استناد کرده و گفته بود: «6.8 میلیون هکتار اراضی کشاورزی ایران دارای محدودیت شوری است. از مجموع وسعت 165 میلیون هکتاری ایران 16 میلیون هکتار وسعت زمین در چرخۀ کشت است که هشت میلیون هکتار اراضی آبی، 6.8 میلیون هکتار دارای محدودیت شوری و 1.2 میلیون هکتار بدون محدودیت است. کشت بر روی اراضی شیب‌دار، بهره‌برداری بی‌رویه از طبیعت، کاهش بارش‌ها، تغییر اقلیم، استفاده بیش از حد دام از مراتع و تخریب پوشش گیاهی و دامداری سنتی از عمده‌عوامل فرسایش و همچنین شوری خاک در ایران است.»
وضعیت فعلی چگونه است
با وجود اصرار مرکز تحقیقات خاک بر ارائه‌ندادن نتایج آخرین پژوهش صورت‌گرفته در این زمینه، به نظر می‌رسد شرایط فعلی کشور باید نزدیک‌ترین مشابهت را با اعدادی داشته باشد که اردیبهشت یک‌سال قبل از سوی مجلۀ تحقیقات آب‌وخاک دانشگاه تهران منتشر شد. براساس این پژوهش که از سوی 5 پژوهشگر این دانشگاه تألیف شده است: «شوری خاک در چند دهۀ اخیر به‌دلیل استفادۀ نامناسب و غیراصولی از منابع پایه به‌شدت رو به افزایش است. این معضل در مناطق مختلف کشور به‌ویژه مناطق خشک و نیمه‌خشک آثار زیانبار شدیدی را پدید آورده است. به‌طوری‌که در این مناطق با تجمع نمک‌های محلول در سطح خاک عملکرد محصول کاهش می‌یابد و درنهایت باعث ازبین‌رفتن زمین‌های کشاورزی می‌شود.»
در بخش دیگری از این گزارش که دشت میناب را به‌عنوان یک نمونه بررسی کرده است، آمده که وضعیت شوری خاک درصورت مدیریت ناصحیح، کنترل نکردن افزایش جمعیت، ادامۀ روند برداشت آب و افزایش فشار بر اراضی کشاورزی به سطحی بالاتر از حاد خواهد رسید و به‌دلیل تأثیر مستقیم بر میزان و کیفیت محصولات کشاورزی، امنیت غذایی کشور را هم تحت‌تأثیر منفی قرار خواهد داد.
برنامه‌ای که اطلاعات ندارد
اگر به وب‌سایت مؤسسۀ تحقیقات آب‌وخاک کشور مراجعه کنید، بخشی با عنوان برنامۀ پایش کمی و کیفی خاک‌ و آب کشاورزی وجود دارد. اهداف این برنامه این‌گونه معرفی شده است: « تعیین روند تغییرات شاخص‌های کیفیت خاک اراضی کشاورزی، تعیین روند تغییرات شاخص ‌های کیفیت آب اراضی کشاورزی، تعیین تأثیر سامانه‌های نوین آبیاری بر کیفیت خاک، تعیین شدت تخریب خاک‌های اراضی در برخی از دشت‌‌های بحرانی شاخص کشور، پایش وضعیت عناصر مغذی و آلاینده (نیترات و عناصر سنگین) در محصولات مهم زراعی باغی و گلخانه‌ای، تعیین وسعت تغییرات کاربردی اراضی در اطراف کلانشهرهای کشور» همچنین، این برنامه از 6 پروژه یاد می‌کند که از این پروژه‌ها هیچ اطلاعات دیگری، ارائه نشده است. بنابراین، امکان سنجش کیفی و کمی آن‌ها عملاً وجود ندارد. تنها، اطلاعات جزئی‌ای از برنامه‌های سنجش این سازمان از سوی «مهری حسینی»، رئیس آزمایشگاه خاک بابل به «پیام ما» ارائه می‌شود. به گفتۀ حسینی مطالعه بر میزان شوری خاک سال گذشته با مشارکت فائو و مؤسسۀ تحقیقات آب‌وخاک کشور انجام شده است. حسینی می‌گوید: «این مطالعه برای همۀ استان‌ها انجام شده است و نوار شورزایی هم ترسیم شده است. گزارش فائو با عنوان «فاجعۀ شورزایی» انجام شده و چنانچه از نامش پیداست به حقیقت فاجعه‌ای برای اراضی کشاورزی ماست.
30 درصد اراضی ملی درگیر با شورزایی
بررسی‌های «پیام ما» نشان می‌دهد پدیدۀ شورزایی فقط در حد اراضی کشاورزی نمانده و به اراضی ملی نیز بسط پیدا کرده است. «پرویز گرشاسبی»، معاون آبخیزداری سازمان منابع طبیعی، جنگلداری و آبخیزداری کشور این موضوع را تأیید می‌کند.
او معتقد است که مطالعه و پایش دقیقی در این زمینه نیاز است، اما مطالعات فعلی عدد قابل توجهی را نشان می‌دهد: «براساس داشته‌های فعلی و اطلاعات موجود حدود 30 درصد از اراضی ملی کشور نیز تحت‌تأثیر عواملی مانند افزایش برداشت سفره‌های زیرزمینی، رشد قابل توجه کشاورزی و استفاده از کودها و آفت‌کش‌ها و سموم و گسترش اراضی شور کشاورزی، تحت‌تأثیر پدیدۀ شورزایی قرار گرفته‌اند و می‌توانیم آنها را جزو اراضی شور قلمداد کنیم. البته این موضوع بسیار مهم، نیازمند پایش و تحقیقات مستمر است و باید بسیار جدی گرفته شود.»
با وجود همۀ هشدارها و همین اطلاعات محدود اما تکان‌دهنده، به نظر نمی‌رسد برنامۀ جدی‌ای برای کنترل و یا رفع چالش شوری خاک در کشور وجود داشته باشد؛ حداقل در آنچه به رسانه‌ها اعلام می‌شود.
آخرین اظهار نظر رسمی از سوی وزارت جهاد کشاورزی در این زمینه این چند جملۀ «سیدمجتبی خیام نکویی» معاون وزیر جهاد کشاورزی، بهمن سال گذشته بوده است: « نقشۀ شوری خاک توسط همکاران ما در مۀسسه آب‌وخاک رونمایی می‌شود. بنابراین، طرح کشت در ۱۰۰ هزار تا یک میلیون هکتار مناطق شور کشور پیشنهاد شده است.»