«مانداییک» زبان رو به فراموشی

زبان مندایی، زبانی است که پیروان حضرت یحیی (ع) به آن صحبت می‌کنند؛ یکتاپرستانی که آب مهم‌ترین رکن آیین آنهاست

۷ اردیبهشت ۱۴۰۲، ۰:۰۰

یونسکو زبان‌ها و گویش‌های در خطر نابودی را به ۶گروه زبان‌های امن، زبان‌های باثبات ولی در معرض تهدید، زبان‌های آسیب‌پذیر، زبان‌های در معرض خطر، زبان‌های شدیداً در معرض خطر، زبان‌های کاملاً در معرض خطر و زبان‌های منقرض‌شده تقسیم کرده است. در این میان طبق اعلام اطلس زبان‌های در معرض خطر جهان، ۲۴ زبان یا گویش در ایران جزء آمار با خطر بالا هستند؛ ۲ زبان «لشان ددان» (آرامی) و «هولالولا» منقرض شده‌اند و در مجموع ‌۳ زبان «سنایا»، «مانداییک»، «کورشی» در شرایط بحرانی قرار دارند. در کل ایران فقط نزدیک به 100 نفر از پیروان آیین مندایی به زبان مانداییک صحبت می‌کنند و اگر تلاشی برای حفظ آن صورت نگیرد، شاید چند سال دیگر این زبان در ایران وجود خارجی نداشته باشد.

«تا زمان خلقت حضرت آدم بیش از دو ماه مانده است» همان روزی که «صابئین» منداییِ پیروان حضرت یحیی (ع) در کنار آب‌های جاری، آیین غسل تعمید را برای آغاز سال نو در کنار رودخانه کارون برگزار می‌کنند. آن‌ها حالا جمعیت زیادی ندارند و فقط 12 هزار نفرشان در ایران باقی مانده‌‌اند. شاید مهم‌ترین عامل به‌حاشیه‌رفتن زبان مندایی‌ها همین مسئله باشد؛ کاهش جمعیت و به دنبال آن صحبت به زبان غالب در خوزستان یعنی عربی و فارسی.
منداییان، یکتاپرستانی در اقلیت
برای اینکه بدانیم زبان مندایی چیست و از کجا آمده، بهتر است سری به گذشته مندایی‌ها بزنیم؛ یکتاپرستانی‌ که در مقایسه با دیگر ادیان کمتر شناخته شده‌اند.
چنان‌که «مسعود فروزنده»‌ تاریخ‌پژوه در مقاله «تحقیقی در دین صابئین مندایی» ذکر کرده است «مندا» به معنای علم، شناخت، ادراک یا عرفان، واژه‌ای از زبان آرامی شرقی است و مندایی به‌معنای پیروان عرفان، پیروان علم الهی یا شناخت هستی.
دین مندایی حدود ۴ هزار سال پیش ظهور کرده است و یک مجموعه ادبی بزرگ تهیه‌شده در قرن هشت میلادی و کتیبه‌هایی گلی و سفالی متعلق به قرن چهارم میلادی از شواهد قدمت این دین است که روی آن‌ها به زبان آرامی، دربار منداییان اطلاعاتی ثبت شده.
وطن اصلی مندایی‌ها از ابتدا فلسطین بوده است، اما همزمان با ظهور عیسی مسیح (ع) مجبور به ترک فلسطین و سکونت در شهر «حران» در بین‌النهرین شدند. دومین مهاجرت بزرگ آن‌ها به جنوب عراق و همچنین منطقه خوزستان در ایران بوده است.
براساس آمارها در اوایل قرن ۲۰ میلادی حدود 1 میلیون مندایی در ایران و عراق زندگی می‌کردند، اما امروز حدود ۷۰ هزار نفر در سراسر جهان هستند که جمعیت در ایران شاید به 12 هزار نفر هم نرسد.

تنها خانواده‌ای که همچنان به زبان مندایی صحبت می‌کنند،‌ خانواده «چحیلی» هستند و بقیه مندایی‌ها اگر هم این زبان را بدانند، دانش‌شان کامل نیست و با هم به مندایی صحبت نمی‌کنند

فرزندان آب
برخی مندائیان را آخرین نمایندگان زنده آیین «گنوسی» -آیین گنوسی کیشی عرفانی و دارای عقایدی تلفیقی عهد ساسانی می‌دانند و برخی با اشاره به دیدگاه‌های این مذهب درباره نور و ظلمت، اهورا و اهریمن، بر تأثیرگذاری آیین مانوی و زرتشت بر این دین اشاره دارند.
در این آیین، مهم‌ترین رکن، آب است. در کتاب مقدس منداییان یعنی «گنزا ربا» بر اهمیت آب به عنوان منشأ حیات تأکید شده است و از‌این‌رو، منداییان علاوه‌بر اعیاد مذهبی، یک‌بار در هفته نیز در آب غسل می‌کنند. آب گرچه مهم است‌، اما منداییان از آبی که جاری و زنده است، استفاده می‌کنند و به‌همین دلیل همیشه در کنار رودخانه‌ها ساکن می‌شوند.
عید آن‌ها یا «دولا» 26 تیر است، زیرا براساس اعتقاد پیروان آیین مندایی سال نو همزمان با این روز و خلقت حضرت آدم (ع) است. پیروان آیین مندایی ۲ روز آغازین سال نو خود را «دهوا ربا» به‌معنی عید بزرگ می‌نامند. صابئین قبل از عید بزرگ به نظافت خانه‌های خود می‌پردازند و برخی مراسم غسل تعمید را در ساحل شرقی کارون انجام می‌دهند و بعد از آن اعتکاف ۳۶ ساعته خود را آغاز می‌کنند.
منداییان، مندایی نمی‌دانند
شناخت دین مندایی، معرف زبان منداییک هم هست؛ زبانی که طبق اعلام اطلس زبان‌های در معرض خطر جهان، در کنار سنایا و کورشی در شرایط بحرانی قرار دارد و با انقراض فاصله‌ای ندارد.
زبان منداییک، مانداییک یا همان مندایی از گروه زبان‌های آرامی است که منداییان در عبادت‌، گفت‌وگو، نوشتن کتاب و گفت‌وگو با روحانیون مذهبی از آن استفاده می‌کنند.
با‌وجوداین،‌ «سعاد چحیلی» از پیروان این دین به «پیام ما» توضیح می‌دهد: تنها خانواده‌ای که همچنان به زبان مندایی صحبت می‌کنند،‌ خانواده «چحیلی» هستند و بقیه مندایی‌ها اگر هم این زبان را بدانند، دانش‌شان کامل نیست و با هم به مندایی صحبت نمی‌کنند.

استفادۀ کمتر از زبان بومی و محلی فرآیندی است که در کل ایران و دربارۀ همۀ زبان‌ها به‌صورت فراگیر در حال رخ دادن است و کرد و ترک و عرب هم به استفاده از فارسی گرایش پیدا کرده‌اند

گرچه انجمن صابئین مندایی کتاب‌هایی به این زبان منتشر کرده است و ماهنامه‌ «بیت‌مندا» هم با زبان و خط مندایی در میان پیروان این دین توزیع می‌شود، اما چحیلی معتقد است در اقلیت بودن و زندگی در کنار عرب‌ها و فارس‌ها موجب شده حالا زبان اکثر مندایی‌ها عربی و فارسی باشد، در شرایطی که خود عرب‌ها هم کم‌کم به فارسی تمایل پیدا می‌کنند.
او البته برای علاقه‌مندان و همچنین فرزندان منداییان کلاس آموزش زبان مندایی برگزار می‌کند. این کلاس‌ها اگرچه ابتدا با استقبال همراه است، اما بعد خلوت‌ می‌شود.
چحیلی می‌گوید که اصرار به استفاده از زبان مندایی در میان خانواده‌ها یکی از تلاش‌هایی است که برای حفظ زبان در ایران صورت می‌گیرد، اما این کافی نیست.
احیا در اروپا
گرچه زبان مندایی در ایران چندان مورد استفاده نیست، اما مهاجرت منداییان بعد از جنگ ایران و عراق در دهه 60 و پراکنده شدن آن‌ها در کشورهای اروپایی و آمریکایی موجب‌شده مندایی در این قاره‌ها هم مورد توجه قرار گیرد.
«بهنام اسکندری‌» نویسنده خوزستانی که مطالعه‌های زیادی درباره منداییان داشته است به «پیام‌ ما» می‌گوید دانشگاه‌هایی در انگلستان، آلمان، سوئد و عراق در تلاش برای احیای این زبان، آن را آموزش می‌دهند؛ هرچند در ایران به آموزش آن اهمیت داده نمی‌شود.
اسکندری به این سؤال که وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی چه کاری برای احیای این زبان انجام داده است، این‌طور پاسخ می‌دهد: «وزارتخانه در روال عادی وظایف خود مانده است، چه برسد بخواهد کاری برای زبان بکند.»
او البته از تلاش برای تشکیل کرسی مندایی‌شناسی در اهواز طی سال‌های گذشته خبر می‌دهد که با مخالفت روبه‌رو شده و به نتیجه نرسیده است.
اسکندری با بیان اینکه حدود 80 تا 100 نفر از منداییان خوزستان به زبان مندایی صحبت می‌کنند، استفاده کمتر از زبان بومی و محلی را فرآیندی می‌داند که در کل ایران و درباره همه زبان‌ها به‌صورت فراگیر در حال رخ دادن است و ما شاهد هستیم کرد و ترک و عرب هم به استفاده از فارسی گرایش پیدا کرده‌اند.
او پیشنهادی هم برای حفظ و احیای این زبان دارد و آن تشکیل کرسی زبان‌شناسی مندایی در سطح ملی و برگزاری کلاس‌های آموزشی در سطح محلی است.