فقط سه سال تا پایان زمان اجرای سند ملی پیشگیری و کنترل بیماری‌های غیرواگیر در بازه زمانی سال 94 تا 1404 باقی مانده است. این سند با هدف مشخص کردن روند ابتلا به بیماری‌ها و تبیین رویکرد سیاست‌گذاری‌های آتی وزارت بهداشت تدوین شده بود. ویراست دوم این سند در تیر 1400 منتشر شد و بر اساس آن پیش‎بینی شده که بیش از 76 درصد کل بار بیماری‌ها در کشور به بیماری‌های غیرواگیر اختصاص پیدا ‌می‌کند. قرار بود در نتیجه اجرای این سند، 25 درصد عوامل خطر مرگ بیماری‌های غیرواگیر کاهش یابد. اما آخرین تحقیقات منتشر شده از سوی موسسه تحقیقات بیماری‌های گوارشی دانشگاه علوم پزشکی تهران منتشر شده در مجله معتبر بین‌المللی پزشکی لَنسِت، نشان می‌دهد که مرگ و میر ناشی از بیماری‌های غیرواگیر تا ۸۸ درصد، افزایش داشته و بی‌توجهی شدید به کنترل بار این بیماری‌ها برای کشور، به یک چالش جدی برای نظام سلامت تبدیل شده است.

هر روز دست‌کم یکی دو خبر از رکورد سرطان، دیابت، حوادث جاده‌ای و… در تیتر اول اخبار اجتماعی رسانه‌ها جا می‌گیرند. مدام می‌شنویم که این بیماری و آن بیماری غیرواگیر زیاد شده و این استان و آن استان پرچمدار بیماری‌هاست. از متخصصان هم که علت را جویا می‌شویم، می‌گویند اتفاق تازه‌ای نیست و ما بارها آن را هشدار داده بودیم. آخرین اخبار به گفته رئیس اداره غدد و متابولیک دفتر مدیریت بیماری‌های غیرواگیر وزارت بهداشت، مربوط به افزایش بروز اختلالات تیروئیدی به ویژه التهاب تیروئید در پاندمی کووید ۱۹ و ابتلا به کم‌کاری تیروئید بوده است. این عضو وزارت بهداشت به شیوع بالای سرطان تیروئید در استان‌های اصفهان با میانگین شیوع ۴.۳ در هر صد هزار نفر، یزد با میانگین شیوع ۴.۱ در هر صد هزار نفر، تهران با میانگین شیوع ۴ در هر صد هزار نفر و قزوین با میانگین شیوع ۳.۱ در هر صد هزار نفر اشاره کرده است. اما این فقط یک نمونه از شیوع بیماری‌های غیرواگیر است.

بارِ شیوع بیماری‌های غیرواگیر بر اقتصاد ایران بسیار سنگین بوده و تا سال 2018 معادل 838 تریلیون ریال و برابر 5 درصد تولید ناخالص داخلی کشور بوده است

بیماری‌های غیرواگیر عامل مرگ 32 میلیون نفر
بیماری‌های غیرواگیر سالانه 42 میلیون نفر را در جهان به کام مرگ می‌کشند. طبق ویراست دوم سند ملی پیشگیری و کنترل بیماری‌های غیرواگیر، الگوی بیماری این میزان در کشورهای کم‌درآمد و با درآمد متوسط برابر سه چهارم مرگ‌های مرتبط با بیماری‌های غیرواگیر و حدوداً مرگ 32 میلیون نفر است. همچنین 17 میلیون مرگ مرتبط با این بیماری‌ها در جهان، پیش از 70 سالگی رخ می‌دهد که سهم کشورهای کم‌درآمد یا با درآمد متوسط از این غائله، 86 درصد است. بر اساس یافته‌های پژوهش اخیر دانشگاه علوم پزشکی تهران در سال 1398، 326 هزار و 508 ایرانی بر اثر بیماری‌های غیرواگیر جان خود را از دست داده‌اند که نسبت به سه دهه قبل 88 درصد افزایش داشته است.

یک پزشک که نخواست نامش فاش شود به «پیام ما» در پاسخ به اینکه چرا نتوانسته‌ایم در کنترل این بیماری‌ موفق باشیم، می‌گوید: مشکل ما این است که غربالگری نداریم و هیچکس این موضوع را جدی نمی‌گیرد

سهم ایران از توسعه، الگوی بیماری‌های غیرواگیر
بیماری‌های غیرواگیر و مزمن از جمله بیماری‌های قلبی-عروقی، تنفسی، سرطان، دیابت به شکل نامتناسبی کشورهای کم‌درآمد و با درآمد متوسط را تحت تاثیر قرار داده و سالانه 28 میلیون مرگ ناشی از این بیماری‌ها در این کشورها تجربه می‌‌شود. نکته قابل‌توجه این است که در سال 1400 در ویراست دوم این سند، الگوی بیماری‌ها در ایران مطابق کشورهای در حال توسعه ارزیابی نشده است. بلکه این سند مدعی می‌شود که ایرانی‌ها بیشتر دچار بیماری‌های ایسکمیک قلبی، درد کمر، سوانح جاده‌ای، اختلال افسردگی ماژور و سکته مغزی می‌شوند. این الگو بیشتر شبیه کشورهای توسعه‌یافته است با وجود اینکه در طبقه‌بندی‌های اقتصادی ایران جزو کشورهای در حال توسعه با درآمد متوسط به حساب می‌آید.
۷ بیماری غیرواگیر کشنده در ایران
به استناد از یک گزارش جهانی منتشر شده در مجله لنست و سازمان مستقل تحقیقات سلامت جمعیت مستقر در دانشکده پزشکی دانشگاه واشنگتن، بررسی‌های ده ساله نشان داده که مرگ به واسطه بیماری سرخرگ کرونری، در صدر علل مرگ و میر بیماری‌های مزمن ایرانیان است. پس از آن سکته، سوانح جاده‌ای و بیماری فشار خون بالا عامل اصلی مرگ شناخته شده است. همچنین دیابت با تغییر حدود 81 درصدی از سال 87، به پنجمین علت مرگ تبدیل شده است. آلزایمر هم با جهش چهار پله‌ای به رتبه ششم رسیده و پس از آن بیماری‌های مزمن انسدادی ریه هفتمین عامل مرگ و میر در ایران با تغییر چشم‌گیر 41 درصدی در طی ده سال است.
19.8 میلیون سال از دست رفت
پژوهش دانشگاه علوم پزشکی تهران که در سال جاری میلادی منتشر شده نشان می‌دهد اگر مجموع سال‌های از دست رفته افراد را به دلیل مرگ و میر زودرس و سال‌های زندگی با ناتوانی به خاطر یک بیماری حساب کنیم، در 29 سال از سال 1990 تا 2019، ۱۹/۸ میلیون سال تا 78 درصد متاثر از بیماری غیرواگیر از دست رفته است. به بیان دیگر اگر مجموع سال‌های از دست رفته افراد را به دلیل مرگ و میر زودرس و سال‌های زندگی با ناتوانی به خاطر یک بیماری را حساب کنیم، در مقایسه با سال 1368 با افزایش حدود 44 درصدی مواجه شده‌ایم. همچنین طبق ویراست دوم سند ملی پیشگیری و کنترل بیماری‌های غیرواگیر، عواملی چون مصرف سیگار و دخانیات، فعالیت فیزیکی کم و ناکافی، سوء‌مصرف الکل و رژیم غذایی ناسالم همگی از دلایلی هستند که خطر ابتلا به بیماری‌های مزمن را افزایش می‌دهند.
غربالگری جدی گرفته نمی‌شود
اما چرا با وجود این همه داده و تحقیق و سند، هنوز نتوانسته‌ایم شیوع بیماری‌های غیرواگیر را کنترل کنیم؟ فرشاد فرزادفر، رئیس مرکز تحقیقات بیماری‌های غیرواگیر پژوهشگاه علوم غدد و متابولیسم دانشگاه علوم پزشکی تهران، به مجله لنست گفته است: «همه شواهد مطالعه نشان می‌دهد که نظام سلامت در ایران در کنترل بیماری‌های عفونی، اختلالات مادر و نوزادان کاملاً موفق بوده است. اما در حوزه بیماری‌های غیرواگیر باوجود قرار گرفتن در مسیر درست برای مبارزه با این بیماری‌ها و انجام اصلاحات مهم از جمله گسترش پوشش سلامت عمومی و طرح تحول سلامت، با قدرت کافی برای کنترل بیماری‌های غیرواگیر عمل نکرده است.» این در حالی است که یک پزشک که نخواست نامش فاش شود در گفت‌‍وگو با «پیام ما» در پاسخ به اینکه چرا نتوانسته‌ایم در کنترل این بیماری‌ موفق باشیم، می‌گوید: «مشکل ما این است که غربالگری نداریم و هیچکس این موضوع را جدی نمی‌گیرد. نه آموزش پزشکی در دانشگاه‌ها این رویکرد را دارد که از بیماری‌ها پیشگیری کند و نه آموزش‌ها اجتماعی به این مسئله می‌پردازد.»
نظام ارجاع، الکن است
این پزشک در ادامه با آسیب‌شناسی نظام ارجاع در کنترل بیماری‌ها می‌گوید: «به طور کلی نظام ارجاع در کشور ما، بدون توجه به اهمیت پزشک خانواده مستقیم به سراغ متخصص می‌رود. به علاوه از آنجایی که آموزش کافی در زمینه اهمیت غربالگری وجود ندارد، افراد فقط وقتی به پزشک مراجعه می‌کنند که بیمار هستند و نمی‌دانند که باید سالانه چک‌آپ شوند و آزمایش‌های لازم را برای پیشگیری و کنترل بیماری‌ها انجام دهند.» او ادامه می‌دهد: «در کنار فقدان آموزش صحیح، رعایت نشدن سطوح پزشکی مشکل اصلی نظام سلامت کشور است. اولویت دادن رویکرد درمان به جای پیشگیری عامل جدی ناتوانی در کنترل شیوع بیماری‌های غیرواگیر است.»
بیمه‌ها از پذیرش هزینه غربالگری شانه خالی می‌کنند
در حالی که تحقیقات نشان می‌دهد که بیماری‌های غیرواگیر عامل افزایش هزینه‌های درمان هستند، بیمه‌های ایرانی از تقبل هزینه‌های غربالگری که نقش مهمی در تشخیص این بیماری‌ها دارند، سر باز می‌زنند. این پزشک مستقر در بیمارستان در این رابطه می‌گوید: «بیمه‌ها، هزینه‌های آزمایش‌های کلی و غربالگری را آزاد محاسبه می‌کنند. در حالی که نیمی از جمعیت کشور، بیمه تامین اجتماعی هستند، تنها بیمه سلامت به غربالگری بها داده است و سایر حتی به این حلقه توجه نمی‌کنند.»
پای آموزش غربالگری به دانشگاه‌ها باز نشده است
این پزشک متخصص حوزه غربالگری به آسیب‌های رویکرد موجود نظام سلامت می‌پردازد و می‌گوید: «به جای اینکه به پزشکان خانواده اصالت داده شود تا بتوانند خانوارهای زیرمجموعه خود را غربالگری کنند، به آنها گفته می‌شود که اگر مقابله با بیماری در توان شما بود، اقدامات لازم را انجام دهید و اگر نبود به بیمارستان ارجاع دهید. عمده پزشکان هم از آنجایی که نظارت خاصی بر فعالیت‌هایشان وجود ندارد بدون بررسی‌های اولیه با کد ارجاع بیماران را به بیمارستان‌ها هدایت می‌کنند.» او ادامه می‌دهد: «نبود سیستم نظارتی، بی‌انگیزگی پزشکان در دقت برای انجام رویه‌های درست درمان و پیشگیری، فقدان آموزش‌های لازم درباره اهمیت و ضرورت توجه به غربالگری در سطوح دانشگاهی مشکل اصلی در کنترل شیوع بیماری‌ها است.» همچنین از نظر این متخصص راه‌حل رفع ایرادات رویکرد فعلی نسبت به بیماری‌های غیرواگیر چنین است: «باید سیستم نظارت به نحوی باشد که به هیچکس اجازه ندهد بدون غربالگری به متخصص مراجعه کند و در سطح بعدی با قرار دادن پزشکان حاذق وضعیت را مدیریت کند و اگر در سطح توانایی او نبود به حلقه پس از خود ارجاع دهد.»
سهم 5 درصدی بیماری‌های غیرواگیر از تولید ناخالص داخلی
بر اساس تحقیقات موسسه سلامت عمومی BMC زیرمجموعه مجلات معتبر پزشکی اسپرینگر نیچر در سال جاری میلادی، بارِ شیوع بیماری‌های غیرواگیر بر اقتصاد ایران بسیار سنگین بوده و تا سال 2018 معادل 838 تریلیون ریال و برابر 5 درصد تولید ناخالص داخلی کشور بوده است. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که بیماری‌های غیرواگیر در ایران باعث افزایش هزینه‌های مراقبت‌های بهداشتی و کاهش بهره‌وری شده است. این مطالعه راهکاری نظام سلامت ایران برای مقابله با این وضعیت را ایجاد یک مکانیسم هماهنگ ملی و چندبخشی برای کنترل این دست بیماری‌ها دانسته و تاکید می‌کند که گرد هم آوردن و تقویت ابتکارات بین سازمانی موجود در مورد بیماری‌های غیرواگیر می‌تواند منجر به پیشگیری و کنترل شیوع این بیماری‌ها شود.