روزگار سخت و تلخی که مدت‌هاست برای خلیج گرگان آغاز شده، حالا در سراشیبی تندتری قرار گرفته است. خلیج رو به خشکی می‌رود و آب دریای خزر هم آنقدر کم است که دیگر از تنها ورودی‌اش به سمت خلیج، امکان ورود ندارد. تنها کار انجام شده لایروبی بخشی از منطقه بوده اما کارشناسان در گفت‌و‌گو با «پیام ما» این لایروبی را مسکنی مقطعی می‌دانند که کمکی به آبگیری خلیج نمی‌کند و صرفا از گنداب شدن آب باقی مانده جلوگیری می‌کند. زندگی مردمان بسیاری به زندگی خلیج بسته است و حالا روزهای سخت محیط زیست بیش از همیشه با روزهای سخت کشور گره خورده و تلخی‌هایی که در سالیان گذشته گریبان محیط زیست کشور را گرفته بود، امروز و در این شرایط خود را بیش از همیشه عریان کرده است. برخی از کارشناسان می‌گویند خشکی این خلیج می‌تواند به محل غبار جدید در شمال کشور بدل شود و از سویی آب اندک دریای خزر و نبود دیپلماسی برای راضی کردن روسیه به پرداخت حقابه این دریاچه کار را از همیشه سخت‌تر کرده. در این شرایط مزدک دربیکی، دکتری محیط ‌زیست و عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد، حمیدرضا رضایی، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه گرگان و رضا مروتی، کارشناس رسوب‌شناسی و معاون اسبق استاندار گلستان در یادداشت‌هایی نگاهشان را به وضعیت کنونی و پیش روی این نقطه مهم از نظر اکوسیستم و تنوع زیستی بیان کرده‌اند.

 

با دیپلماسی باید حقابه خزر را از روسیه گرفت

| رضا مروتی |

| کارشناس رسوب‌شناسی |

مسئله خلیج گرگان و خشک شدن آن از یک قاعده ساده علمی پیروی می‌کند که در طول سالیان گذشته به آن توجهی نشده و راه‌حل مناسب با مشکل پیدا نکرده‌اند. خلیج گرگان هم‌سطح با دریای خزر قرار دارد و با یک دهانه به این دریا وصل شده است. آنچه اینجا رخ داده این است که حجم آب دریای خزر کاهش یافته و در نتیجه حجم ورود آب به خلیج هم کم شده؛ این ساده‌ترین توضیح برای اتفاقی است که در این منطقه شاهدش هستیم. دلیل اصلی این روند هم کاهش ورود آب رودخانه ولگا و ندادن حقابه خزر از سوی روسیه است.
نکته مهم دیگر این است که مشکلی که در خلیج گرگان با آن روبه‌رو شده‌ایم، فقط در ایران رخ نداده است. بلکه سایر کشورهای اطراف دریای خزر هم به مشکل خورده‌اند اما هیچکدام برای حل معضل کاری انجام نداده‌اند. در حالی که این مسئله نیازمند دیپلماسی و ورود وزارت امور خارجه است اما مسائل محیط زیستی هرگز در ادبیات دیپلماتیک ما جایی نداشته و در نتیجه این موضوع مغفول مانده است.
حدود 90 درصد از آب دریای خزر از رود ولگا و کشور روسیه می‌آید اما روسیه در سال‌های گذشته سدهای بزرگی بر روی این رودخانه زده و به یکی از تولیدکنندگان و صادرکنندگان برق بدل شده است. این اتفاق برای سایر کشورهای اطراف خزر نیز مصیبت‌بار بوده و در عین حال ایستادگی و درخواستی هم از این کشور انجام نگرفته است. باید بدانیم که در صورت خشکی این خلیج، ما با شرایط سختی در منطقه گلستان و مازندران روبه‌رو خواهیم شد. ممکن است این نقطه به کانون غبار بدل شود و سونامی نمک رخ بدهد و کشاورزی و دامداری رو به نابودی برود اما با همه این تهدیدها، برنامه‌ریزی برای حل مشکل، همچنان بی‌نتیجه مانده است.
در حال حاضر تنها کار انجام گرفته در خلیج گرگان، لایروبی بوده اما من معتقدم که لایروبی کاری از پیش نمی‌برد. ظرف بزرگ‌تر که دریای خزر است آبی برای رساندن به خلیج ندارد و صرفا می‌شود با پمپاژ آب، کمی از مشکل را به‌طور موقت حل کرد اما لایروبی حل‌کننده مشکل نیست و تنها با جابه‌جایی آب باقی مانده در داخل خلیج می‌تواند از گنداب شدن و فاسد شدن آن جلوگیری کند. در نتیجه تنها مسکن موقت برای خلیج گرگان این است که آب را از دریای خزر به سمت خلیج پمپاژ کنند.
از سوی دیگر باید به این نکته هم توجه کنیم که تغییر اقلیم و کاهش بارش باعث شده تا رودهای روسیه هم کم‌آب‌تر از گذشته شوند و این یعنی حتی ممکن است در آینده آب کمتری به خزر سرازیر و بحران باز هم تشدید شود. از سوی دیگر حتی اگر این اتفاق هم رخ ندهد، با توجه به تجربیات سالیان گذشته فقط ممکن است شاهد افزایش 20 سانتی‌متری آب در خلیج باشیم که بسیار اندک است. بنابراین تنها راه کوتاه‌مدت، پمپاژ آب از خزر و راه اصلی و راه‌حل بلندمدت، دیپلماسی و گرفتن حقابه از کشور روسیه است؛ اتفاقی که باید با همراهی کشورهای دیگر اطراف خزر پیگیری و با جدیت برای گرفتن این حقابه تلاش شود. در غیر این صورت با بحرانی بسیار جدی و مهم در استان‌های گلستان و مازندران و بعد در سراسر کشور روبه‌رو خواهیم شد.

 

خشک‌شدن خلیج گرگان و مدیریت محیط زیست منطقه

| مزدک دربیکی |

| دکتری محیط زیست و عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد |

اسناد تاریخی نشان می‌دهند که دگرگونی در خلیج استرآباد (خلیج گرگان کنونی) موضوع جدیدی نیست ولی چون در این دوران، عامل دخالت انسانی بسیار اثرگذار است، از این‌ رو هم فرایند برگشت‌پذیری طبیعی بوم‌سازگان سخت‌تر‌ شده و هم مدیریت محیط زیست بهینه منطقه، که به این مورد کمتر پرداخته شده است. می‌دانیم این پهنه حساس از ایران در سه چارچوب مدیریتی تعریف شده است: مجموعه شبه‌جزیره میانکاله، خلیج گرگان و آب‌بندان لپو زاغمرز (تالاب بین‌المللی ثبت‌شده‌ در کنوانسیون رامسر، سال 1354)؛ ذخیره‌گاه زیست‌کره جهانی میانکاله (ثبت‌ در یونسکو، سال 1355)، و پناهگاه حیات‌ وحش میانکاله (ثبت‌ در سازمان حفاظت محیط زیست و برابر با طبقه چهارم اتحادیه جهانی حفاظت، سال 1354). این پیچیدگی مدیریتی در منطقه که گاهی تعارضات جدی هم پدید آورده است، می‌تواند با خشک‌شدن خلیج گرگان بیشتر و دشوارتر شود.
در حالت نخست، یک تالاب مهم جهانی و ملی به‌شدت دچار تنش می‌شود که مدیریت فنی تالاب را پیچیده می‌کند، امکان اجرای الگوهای یک‌پارچه مانند مدیریت زیست‌بومی تالاب را کاهش می‌دهد، و بی‌گمان امکان خطر ورود به فهرست مونترو در کنوانسیون رامسر (فهرست تالاب‌های دچار تغییرات بوم‌شناختی به‌دلیل دخالت‌های انسانی) را افزایش می‌دهد. در حالت دوم، خشکی خلیج گرگان به عنوان یکی از منابع اصلی وابستگی جامعه بومی به منابع زیستی منطقه می‌تواند بر ماهیت و کارکرد این ذخیره‌گاه زیست‌کره مهم جهانی اثر منفی چشم‌گیری بگذارد. چون اصل این‌گونه مناطق بر برهم‌کنش رویکرد حفاظت، پژوهش، آموزش، مشارکت و فعالیت‌های پایدار انسانی بنا نهاده شده است، بنابراین خشکی پهنه آبی این ذخیره‌گاه زیست‌کره جهانی می‌تواند هم مدیریتش را دشوار کند و هم فلسفه وجودیش را زیر سوال ببرد. در حالت سوم، یک پناهگاه حیات ‌وحش بسیار باارزش ایران در خطر تغییرات جدی تنوع زیستی قرار می‌گیرد چون یکی از بهترین زیستگاه‌های ایران برای پرندگان مهاجر و ماهیان خاویاری نابود می‌شود. این مورد، پیامد چشم‌گیرتر و شتابانی دارد چون خشکی خلیج گرگان به سادگی اثر خود را بر جمعیت پرندگان و آبزیان در کوتاه‌مدت نشان می‌دهد. افزون بر این، چارچوب مدیریتی این پهنه هم‌ارز با دسته چهارم (منطقه مدیریتی زیستگاه‌ها و گونه‌ها) در اتحادیه جهانی حفاظت نیز شناخته می‌شود، یعنی منطقه حفاظت‌شده‌ای که بیشتر برای حفاظت از راه دخالت مسئولانه مدیریت می‌شود. پس خشک‌شدن خلیج گرگان یک چالش جدی دشوار برای رویکردهای مدیریت منطقه به‌شمار می‌رود.
به‌هرروی نکته اینجاست که جدا از اینکه بتوانیم با هر روشی جلوی خشک‌شدن خلیج گرگان را بگیریم یا نه، مدیریت این پهنه از سرزمین باید آمادگی فوری و شایسته برای روبه‌رویی با این موضوع را داشته باشد و یکی از راهکارهای ممکن، در پیش گرفتن رویکرد تلفیقی مدیریت محیط زیستی است. نخستین گام در این زمینه، ارائه یک مدل مدیریتی برپایه ماهیت و تعریف‌های هر سه نوع منطقه است به‌گونه‌ای که بدون اینکه آشفتگی در کارکرد جداگانه هر کدام پدید آورد بتواند مدل مدیریتی کارآمدی ارائه دهد. گام دوم، یک‌پارچه‌سازی این مدل با مدل‌های کلان و بالادستی دیگر مانند طرح آمایش سرزمین و طرح مدیریت یک‌پارچه مناطق ساحلی کشور است. نهایی‌سازی و اجرای آزمایشی مدل مدیریت تلفیقی محیط زیستی منطقه، گام سوم است که با بودن یا نبودن پهنه آبی خلیج گرگان بتواند هم ماهیت سه‌گانه این منطقه را حفظ کند و هم مدل سازش‌پذیر و نرمش‌پذیری در برابر با رویدادهای قطعی کنونی مانند تغییر اقلیم باشد. راهکاری که با توجه به دانش کنونی کشور شدنی است، اگر نهادهای مسئول موضوع را جدی بگیرند.

 

خلیج گرگان، یکی از نقاط داغ تنوع زیستی کشور

| حمیدرضا رضایی |

| عضو هیئت علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه گرگان |

خلیج گرگان یکی از نقاط داغ تنوع زیستی کشور است. این نقطه زون پرندگان منحصربه‌فردی است که برای زمستان یا تابستان‌گذرانی راهی آنجا می‌شوند. البته تالاب گمیشان هم از جمله نقاط مهم دیگر بود که متاسفانه در سال‌های اخیر شاهد خشک شدنش بودیم. با این وجود این خلیج گرگان و تالاب گمیشان همواره دو نقطه مهم برای زمستان و تابستان‌گذرانی و جوجه‌‌آوری هستند و از سویی این خلیج مسیر مهاجرت بسیاری از گونه‌هایی است که در محدوده کمربند قطبی در حرکتند و در مسیر خود به ایران می‌آیند. آنها گونه‌هایی از پرندگان شکاری و آبزی هستند و بخش عمده‌شان هم در محدوده جغرافیایی جنوب شرقی و شرق دریای خزر زیست می‌کنند. علاوه بر اهمیت این منطقه از کشور برای پرندگان، این نقطه از نظر پوشش گیاهی هم منحصربه فرد است. چرا که تنها جلگه باقی‌مانده از گذشته‌های دور است و همواره گیاهان مهم بسیاری در آن رشد و زندگی کرده‌اند. اما در این میان حضور آبزیان نیز از جمله دیگر موارد تنوع زیستی در این منطقه است. این خلیج عمق مشخصی داشته و همواره برای تخم‌گذاری و گذران زندگی ماهیان محل مناسبی بوده اما به دلیل مشکلات موجود این وضعیت تغییر کرده است. پایین رفتن آب دریای خزر در گذر سالیان متمادی عاملی شده تا حیات 350 گونه از پرندگان به خطر بیفتد، آبزیان و ماهیان این خلیج رو به نابودی بروند و یکی از مهم‌ترین اکوسیستم‌های کشور دچار مشکل شود. شاید بگویند تغییر اقلیم، کمبود بارش و افزایش دما یکی از دلایل وضعیت رخ داده است، اما دخالت‌های انسانی در تمام کشورهای حاشیه خزر بیش از هر چیز موثر بوده است. سدسازی در روسیه و حتی در آذربایجان و ترکمنستان وضعیت را وخیم کرده و از سویی در داخل هم با جنگل‌تراشی، تغییر کاربری زمین، تخلیه فاضلاب شهری و غیره به خلیج گرگان، رسوباتی شکل گرفته که بسیار است. ساخت اسلکه بندر امیرآباد و برخورد آب با اسکله و برگشت آن هم جریان معکوس ایجاد کرده و باعث افزایش رسوب‌گذاری ماسه‌ای خلیج گرگان شده است. همه این موارد در کنار یکدیگر کار را برای این خلیج سخت کرده‌اند. هرچند در برخی موارد می‌شنویم که ممکن است این خلیج به کانون غبار نمکی بدل شود اما من با این موضوع موافق نیستم و معتقدم چنانچه بعد از عقب رفتن آب خلیج، انسان‌ها منطقه را اِشغال نکنند و اجازه دهند تا پوشش گیاهی به وجود بیاید و ترمیم شود، این اتفاق نخواهد افتاد. هرچند در برخی نقاط مانند بندر گز، چَرای دام هم بسیار زیاد است و این موارد باید مدیریت شود. در این صورت امکان آنکه این منطقه به نقطه غبارخیز بدل شود کم است. ما در تالاب خشک شده گمیشان و در تالاب‌های آلاگل، آجی‌گل و آلماگل با مشکل غبار روبه‌رو شده‌ایم. چراکه این تالاب‌ها و سد دانشمند در سالی که گذشت موجودی آب درون‌شان صفر بوده و خشک بودند اما خلیج گرگان و میانکاله کمتر این نگرانی را برایمان ایجاد می‌کنند. با این حال نگرانی اصلی از بین رفتن تنوع زیستی این منطقه و آسیبی است که غیرقابل جبران است.