| پیام ما | رویشگاه‌های جنگلی، به عنوان یکی از ارزشمندترین دارایی‌‌های بشر بر کره خاکی، با سرعت بسیار بالایی در حال تخریب هستند. در این ارتباط، طرح‌های کنترل و توقف بهره‌برداری از رویشگاه‌های جنگلی نیز کمتر توانسته است روند رو به رشد تخریب را کاهش دهد. بر‌اساس شاخص‌‌ها و آمارهای موجود، هر ساله سطح وسیعی از رویشگاه‌های جنگلی، برای برداشت چوب و تغییر کاربری‌‌، تخریب می‌شود و تلاش درخوری هم برای جبران آن انجام نمی‌شود. در این خصوص، آمارهای جهانی نشان می‌‌دهند، تنها در مدت 40 سال، یک منطقه جنگلی، به اندازه سطح قاره اروپا از بین رفته است. این وضعیت در حالی است که آمارهای ارائه شده توسط سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور پیرامون مساحت جنگل‌کاری‌ها و تولید نهال‌های جنگلی طی سال‌های 1370 تا 1397، بیانگر کاهش بسیار محسوس تولید نهال جنگلی و سطح جنگل‌کاری‌ها، در بخش خصوصی و دولتی است. روح‌الله رحیمی استادیار پژوهش، موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور ، خلیل کریم‌زاده اصل استادیار پژوهش، موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور، عباس گرجی چاکسپاری محقق بخش تحقیقات مکانیزاسیون، موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور و بهرام ناصری مسئول مرکز بذر جنگلی دفتر جنگل‌کاری، پارک‌ها و ذخیره‌گاه‌های جنگلی سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور در پژوهشی با عنوان «مقایسه روند کاهش تولید بذر و نهال جنگلی در بخش خصوصی و دولتی» ضمن تاکید بر کاهش تولید و نهال جنگلی نسبت به تبعات این امر هشدار دادند.

«از حدود 50 سال پیش، جغرافی‌دانان خزرشناس، هشدار داده بودند که نطفه‌‌های تشکیل یک ابرشهر 700 کیلومتری، از آستارا تا بندر ترکمن در حال شکل‌‌‌گیری است. فشار جمعیت بر نواحی ساحلی، از سال 1365 تاکنون، به‌‌طوری افزایش یافته است که از دیدگاه سند توسعه، ازدحام و ازدیاد جمعیت، به عنوان نخستین تنگنا و محدودیت برای حفظ، احیا و توسعه جنگل‌های هیرکانی خواهد بود. آنچه مسلم است، همیشه و در همه جوامع انسانی، عوامل متعدد طبیعی و غیرطبیعی از‌ جمله سیل، آفت، آتش‌سوزی، منفعت‌طلبی انسانی و غیره، سبب تخریب منابع طبیعی و از همه مهم‌تر، عرصه‌های جنگلی شده است. در این رابطه، دولت‌‌ها و نهادهای ذی‌ربط، همواره سعی بر این داشته‌‌اند که با اصلاح، ترمیم و احیای سریع و جایگزینی منابع ضایع‌ شده، آسیب واردشده را کاهش دهند، اما تاکنون، موفقیت کمتری حاصل شده است.» این پژوهش در ادامه به آمارهای ارائه شده توسط سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور پیرامون مساحت جنگل‌کاری‌ها و تولید نهال‌های جنگلی طی سال‌های 1370 تا1397 اشاره می‌کند که بر اساس آن کاهش محسوسی در این زمینه رخ داده است. بر اساس یافته‌های این پژوهش «در طول سه دهه گذشته، تمایل بخش خصوصی نسبت به جنگل‌کاری و احیای اراضی جنگلی، سال به سال کمتر شده است. به نحوی که جنگل‌کاری در سال 1397، در کمترین سطح انجام شده است. در بخش دولتی هم در طول این سه دهه، جنگل‌کاری تقریباً کاهش پیدا کرده است ولی به شدت روند نزولی بخش خصوصی نبوده است.» با وجود این کاهش از نظر نگارندگان این پژوهش «آمارها، حاکی از آن است که سازمان‌های مرتبط، نه تنها هیچگونه خطری را احساس نکرده، بلکه سال به سال از شدت دفع خطر زوال رویشگاه‌های جنگلی نیز کاسته‌اند. اگرچه بخش دولتی، بنا به مأموریتی که بر عهده دارد، موظف به احیای عرصه‌های جنگلی و جنگل‌کاری است اما به نظر می‌رسد در همین مسئولیت محوله نیز، کم‌ کاری شده است و نوعی شلختگی و بی‌انگیزگی در نهادهای مربوطه، نسبت به حفظ، احیا و توسعه عرصه‌های جنگلی به چشم می‌خورد».

از سال 1392 تا 1398، رقم قابل‌توجهی معادل بیش از ۸ هزار و ۵۰۰ میلیارد تومان در حوزه مکانیزاسیون کشاورزی سرمایه‌گذاری شده است، اما در حوزه منابع طبیعی کشور، که متاسفانه سال به سال با سرعت بیشتری به سمت زوال و نابودی پیش می‌رود، شاهد سرمایه‌گذاری چندانی در به کارگیری مکانیزاسیون برای احیا و توسعه آن (به ویژه در بخش ‌‌جنگل) نبوده‌ایم

استهلاک دستگاه‌های تنها مرکز بذر جنگلی ایران
«در حال حاضر، تنها مرکز بذر جنگلی موجود در کشور، مرکز بذر جنگلی خزر، واقع در شهرستان آمل است. این مرکز، درواقع بانک ذخیره بذرهای جنگلی در کشور است و در مواقع لزوم، با تأمین به موقع بذرهای مورد نیاز سازمان‌های مختلف از جمله سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور، ادارات منابع طبیعی تابعه و نیز بخش‌های خصوصی، کمک شایانی به احیای رویشگاه‌های جنگلی می‌کند و از انقراض گونه‌های مختلف جنگلی، جلوگیری خواهد کرد.» بنا به این پژوهش این مرکز در سال 1372، شروع به کار کرده و دستگاه‌های آن همان سال از سوئد خریداری شدند. این در حالی است که با گذشت حدود 30 سال از عمر این دستگاه‌ها، تقریباً همگی مستهلک شده و همچنان با دستگاه‌های جدید جایگزین نشده‌اند. بر اساس این پژوهش «از دیگر مشکلات موجود در این مرکز بذر، نبود دستگاه‌های آزمایشگاهی مختص بذرهای جنگلی و استفاده از دستگاه‌های آزمایشگاهی بذرهای کشاورزی است. در صورتی که بذرهای جنگلی، از نظر صفات ساختاری و عملکردی (اندازه، چگالی، درصد رطوبت و …)، تفاوت‌های اساسی با بذرهای کشاورزی دارند.»
وضعیت نگهداری از بذرها در مرکز آمل در حالی است که در این پژوهش آمده است: «به دلیل ضرورت حفاظت از ذخایر ژنتیکی و اهمیت مراکز بذر در ذخیره‌سازی و نگهداری از این گوهرهای گرانبها و نقش آنها در احیا و توسعه جنگل‌ها، امروزه بیشتر مراکز بذر دنیا، مجهز به سیستم‌های هوشمند کنترل و مراقبت هستند. توسعه مکانیزاسیون در این مراکز، همه مراحل و فرایندهای موجود را از جمله جمع‌آوری و انتقال بذر، کنترل، خالص‌سازی و درجه‌بندی بذرها، ذخیره و نگهداری و در نهایت پایش و مراقبت از انبار بذر دربرمی‌گیرد و سبب افزایش دقت، کیفیت و سرعت کار می‌شود».از همین روست که نگارندگان بر لزوم توسعه مراکز بذر و نهالستان‌های جنگلی و توجه به توسعه مکانیزاسیون تاکید می‌کنند. آنها می‌نویسند: «مکانیزاسیون منابع طبیعی، به معنای به کارگیری هر گونه ماشین و ابزار برای پیاده‌سازی یک مدیریت دقیق و پایدار با هدف کاهش هزینه، کاهش سختی کار، افزایش جذابیت و رغبت به کار، مدیریت مصرف نهاده، یکنواختی و تسریع عملیات، انجام به موقع کار و بهبود دقت و کیفیت در افزایش کارایی و بهره‌وری است و یکی از دلایل عدم توسعه جنگل‌کاری و حتی کاهش احیای جنگل در سال‌های اخیر نسبت به گذشته، بی‌توجهی به مکانیزاسیون جنگل است».

اهمیت توسعه و به روزرسانی مرکز بذرهای جنگلی، زمانی بهتر آشکار می‌شود که بدانیم در مواقع ضروری مانند شرایط پس از آتش‌سوزی، ضروری است برای احیای دوباره جنگل‌ها و مراتع از بین رفته، به میزان کافی بذر سالم و سازگار با شرایط هر منطقه در اختیار داشته باشیم

نگارندگان «مقایسه روند کاهش تولید بذر و نهال جنگلی در بخش خصوصی و دولتی» می‌نویسند: «مطابق با پژوهش‌‌های انجام شده پیرامون بررسی وضعیت مکانیزاسیون نهالستان‌های جنگلی کشور، ضریب مکانیزاسیون نهالستان‌های جنگلی برای نهالستان‌های واقع در خارج از شمال و شمال، به ترتیب 59/1 و 51/0 است. یکی از دلیل کاهش رغبت نهالستان‌ها به تولید نهال جنگلی، می‌تواند به دلیل پایین بودن ضریب مکانیزاسیون و در نتیجه پایین آمدن کیفیت کار و افزایش سختی کار باشد. توسعه ماشین‌آلات و ادوات کشاورزی و منابع طبیعی، به عنوان یکی از موضوعات مهم در بحث کشاورزی و منابع طبیعی کشور، تأثیر بسزایی در کاهش هزینه‌های تولید، افزایش کیفیت و ارتقای درآمد تولیدکنندگان داشته است که متاسفانه عوامل مختلفی همچون خرد بودن اراضی، قیمت بالای تراکتور و ماشین‌آلات کشاورزی و نبود امنیت خاطر برای سرمایه‌گذار سبب ایجاد فاصله زیاد ما با کشورهای توسعه‌یافته دنیا شده است. به دلیل حضور فعال بخش خصوصی در حوزه کشاورزی و درک اهمیت توسعه مکانیزاسیون در این بخش، بیشتر سرمایه‌گذاری‌های مکانیزاسیون در بخش کشاورزی انجام شده و بخش منابع طبیعی از این قافله جا مانده است. در این ارتباط، از سال 1392 تا 1398، رقم قابل‌توجهی معادل بیش از ۸ هزار و ۵۰۰ میلیارد تومان در حوزه مکانیزاسیون کشاورزی سرمایه‌گذاری شده است، اما در حوزه منابع طبیعی کشور، که متاسفانه سال به سال با سرعت بیشتری به سمت زوال و نابودی پیش می‌رود، شاهد سرمایه‌گذاری چندانی در به کارگیری مکانیزاسیون برای احیا و توسعه آن (به ویژه در بخش ‌‌جنگل) نبوده‌ایم.
بحران را نپذیرفته‌ایم
احیای جنگل، کاری دشوار و هزینه‌بر است این در حالی است که تورم و تحریم از نظر نگارندگان این پژوهش باعث شده سیاست سازمان‌های اجرایی از جمله سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور، خودبه‌خود به سوی کاهش هزینه‌ها سوق پیدا کند و همین امر سبب افول تدریجی منابع طبیعی شود. این در حالی است که از دیدگاه نگارندگان این پژوهش «اهمیت توسعه و به‌روزرسانی مرکز بذرهای جنگلی، زمانی بهتر آشکار می‌شود که بدانیم در مواقع ضروری مانند شرایط پس از آتش‌سوزی، ضروری است برای احیای دوباره جنگل‌ها و مراتع از بین رفته، به میزان کافی بذر سالم و سازگار با شرایط هر منطقه در اختیار داشته باشیم».
«ساختن آینده، به تصمیمات امروز بستگی دارد. بی‌شک، همه ما باید در برابر نسل آینده پاسخگو باشیم. وقتی پای سلامتی جامعه در میان باشد، هیچ برنامه‌ای نباید اولی‌تر از آن باشد. تأثیر جنگل‌ها در تولید اکسیژن و ایجاد هوای پاک و سالم و تعبیر رگ‌های حیات به آن توسط فعالان و دلسوزان محیط زیست، نقش پررنگ جنگل را در سلامتی جسم و روان بیش از پیش هویدا می‌کند.» این در حالی است که نگارندگان این پژوهش با تاکید بر مسائل اقتصادی کشور نتیجه گرفته‌اند: «اولویت مسائل اقتصادی و مبارزه با تحریم، سبب شده است که توجه به محیط زیست و اهمیت نقش جنگل در سلامتی جامعه، به فراموشی سپرده شود. نبود احساس خطر نسبت به معضل زوال تدریجی جنگل‌های کشور، همچنین نپذیرفتن آن به عنوان مسئله استراتژیک و حیاتی از سوی مسئولان مربوطه، زوال تدریجی اکوسیستم‌های جنگلی را در پی خواهد داشت. همان طور که آمارها نشان می‌دهند، در طول چند سال اخیر، جمع‌آوری، ذخیره‌سازی و ارائه بذرهای جنگلی در مرکز بذر جنگلی خزر (تنها مرکز بذر جنگلی کشور) و تولید نهال جنگلی در نهالستان‌های کشور، همچنین وسعت جنگل‌کاری توسط سازمان‌های خصوصی و دولتی، سال به سال رو به کاهش بوده است. درحالی‌که تخریب جنگل در طول این سال‌ها نسبت به سال‌های پیش افزایش یافته است. از دلایل اصلی بی‌توجهی به منابع طبیعی و به خصوص رویشگاه‌های جنگلی، نبود درک و پذیرش وجود بحران در این بخش است.»