خشکسالی فقط به جان اکوسیستم‌ها و طبیعت ایران نیفتاده است. برداشت بی‌رویه آب از سفره‌های زیرزمینی و خالی شدن آنها موجب فرونشست‌های خطرناک شده که آثار تاریخی و تمدنی ما را دیر یا زود می‌بلعد. در این گزارش به بررسی این آثار پرداخته شده است.

افزایش میانگین دمای هوا‏ و تبخیر آب، خشک شدن روخانه‌ها و تالاب‌ها و تبدیل آن‌ها به منابع ریزگرد‏ و از سوی دیگر کاهش قابل توجه سفره‌های آب زیرزمینی و بروز فاجعه‌ای به نام زلزله خاموش یا فرونشست‏، اهمیت اقلیم و حفظ آن را بیش از هر دوره دیگری کرده‎، اما درگیر و دار تذکرهای متعدد درباره خشکسالی و انتشار آماری چون تاثیرپذیری 18استان از فرونشست، 26استان از ریزگرد و خشکسالی شدید در 5استان‏، گذشته و آینده میراث فرهنگی و آثار تاریخی فراموش شده‌اند‎. به اذعان مسئولان با وجود خطرپذیری بالا، تنها بررسی علمی و کارشناسی در این زمینه، درباره 3پهنه در معرض خطر شدید از فرونشست است. با وجود این، مدیر بخش زلزله و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی به عنوان مسئول این مطالعات، از امضای تفاهم‌نامه‌ای با پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری خبر می‌دهد که 1ماه پیش با هدف محافظت از آثار فرهنگی و تاریخی در مقابل فرونشست امضا شده است.

بیت‌اللهی می‌گوید این کار با امضای تفاهم‌نامه با پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری آغاز شده تا اولویت‌بندی‌ها بر اساس خطر فرونشست و ارزش بناها تعیین شود، اما همه این‌ کارها بدون اعتبار در حد حرف باقی می‌ماند

یک گام به جلو
گرچه مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی تحقیقات مستقلی درباره تاثیر خشکسالی و فرونشست بر بناهای تاریخی انجام نداده،‌ اما مدیر بخش زلزله و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در گفت‌وگو با خبرنگار ما از مطالعاتی خبر می‌دهد که قرارگیری 3محوطه تخت‌جمشید، نقش رستم و مجموعه آثار تاریخی شهر اصفهان در محدوده فرونشست، شکاف‌ها و ترک‌های اطراف و تهدیدها بررسی کرده است.
آنچه علی بیت‌اللهی می‌گوید انتظاری است که کارشناسان و فعالان حوزه میراث فرهنگی از وزارت میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری دارند: وزارتخانه باید این حساسیت را در مقابل صیانت از آثار تاریخی و سابقه فرهنگی کشور در مقابل فرونشست داشته باشد و اعتباری برای این کار اختصاص دهد. هشدارهای جدی درباره فرونشست از 3سال پیش و با انتشار گزارش‌های مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی مطرح شد و حالا این نهاد، نقشه کاملی از زون‌های فرونشست و شدت و ضعف آن در مناطق مختلف در اختیار دارد و وزارتخانه فقط باید موقعیت المان‌ها و نمادهای فرهنگی و تاریخی را روی نقشه فرونشست تطبیق دهد.
البته آن‌طور که بیت‌اللهی می‌گوید این کار با امضای تفاهم‌نامه با پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری آغاز شده تا اولویت‌بندی‌ها بر اساس خطر فرونشست و ارزش بناها تعیین شود، اما همه این‌ کارها بدون اعتبار در حد حرف باقی می‌ماند. به گفته او، با توجه به روند خشکسالی و افزایش خطر فرونشست، شاید بتوان ساختمان‌ها را مقاوم‌سازی یا تعمیر کرد و زیرساخت‌ها را مجدد ساخت، اما میراث فرهنگی به دلیل شرایط خاص و منتسب به گذشته بودن اهمیت دارند و هرگونه تخریب، دخل و تصرف و بازسازی یا مقام‌سازی‌ ارزش تاریخی‌شان را از بین می‌برد. بیت‌اللهی معتقد است بناهای تاریخی به دلیل قدمت بالا، اسکلت‌دار نیستند و عمدتا با مصالح بسیار قدیمی ساخته شده‌اند و اگر در اثر نشست دچار ترک‌خوردگی و شکستگی شوند ترمیم آن‌ها به هیچ وجه امکان‌پذیر نیست و اگر هم بشود ارزش خود را از دست می‌دهد.
زاینده‌رود خشک و شکاف در پل‌ها
اصفهان، کلانشهر تاریخی و گردشگری ایران و یکی از‌ قطب‌های گردشگری در فلات مرکزی به عنوان یکی از پهنه‌های در معرض خطر شدید،‏ از 2 دهه پیش تا امروز با خشکسالی دست به گریبان است‎ و زندگی مردم‏، کشاورزی و گردشگری آن از این پدیده اقلیمی تاثیر گرفته. اما تاثیر خشکسالی بر میراث فرهنگی و تاریخی اصفهان‏، موضوعی است که به ویژه در سال‌های اخیر از سوی کارشناسان مختلف مطرح شده که به طور کلی می‌توان این تاثیر را به 2بخش آثار فرونشست و همچنین آثار باز و بسته شدن مداوم آب رودخانه تقسیم کرد. در بخش اول باید گفت اصفهان نخستین کلان‌شهری بود که فرونشست در آن به مناطق شهری نفوذ پیدا کرد و 18.5سانتی‌متر در سال نرخ بیشینه فرونشست آن در مناطق شهری است. در این شرایط همه مستحدثات از ساختمان‌های مسکونی گرفته تا زیرساخت‌ها و آثار باستانی در معرض خطر قرار دارند. در بخش دوم اما ماجرا بیش از هر چیز به پل‌های تاریخی روی زاینده‌رود مربوط می‌شود. در مجموع 12پل مهم روی این رود وجود دارد که از این تعداد، 6پل به عنوان پل‌های تاریخی با پایه‌های قدرتمند از سنگ و ساروج آبدوست ساخته شده‌اند که برای ادامه حیات و حفظ استحکام خود به طور دائمی به آب نیاز دارند و خشکی طولانی‌مدت، نوسانات و قطع و وصل مکرر آب رودخانه به آن‌ها آسیب وارد می‌کند. مدیر امور فرهنگی و ارتباطات اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی اصفهان این موضوع را تایید می‌کند و توضیح می‌دهد که حیات اجتماعی و فرهنگی این شهر به صورت مستقیم به زاینده‌رود گره خورده است: طی دهه‌های اخیر تغذیه آب در سرمنشا زاینده‌رود کاهش و بهره‌برداران از آب این رودخانه افزایش یافته‌ که این اتفاق در کنار خشکسالی موجب خشکی 150کیلومتر از مسیر 370کیلومتری زاینده‌رود در بیشتر روزهای سال، افزایش بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی برای جبران خشکی زاینده‌رود، کاهش سطح این آب‌ها و در نتیجه پیشروی فرونشست به ویژه در 2-3سال اخیر شده است. سفر اخیر رئیس‌جمهوری به اصفهان (خردادماه) بهانه‌ای شد تا به گفته شهرام امیری، خطرات فرونشست بر حیات مردم اصفهان و همچنین میراث فرهنگی عظیم آن گوشزد شود؛ اتفاقی که در نهایت به تشکیل یک کارگروه منجر شد. کارگروه با همکاری اداره کل بحران، راه و شهرسازی و شهرداری اصفهان خطرات فرونشست در بناهای تاریخی را بررسی خواهد کرد و قرار است از اواخر همین ماه، دستگا‌ه‌هایی در بناهای حساس و بیشتر در معرض خطر نصب شود تا هر گونه تحول آن‌ها را سریع گزارش دهد. مسئولان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی اصفهان و کارشناسان اما هم‌چنان معتقدند چاره ماجرا در اصفهان، جاری بودن آب در زاینده‌رود است.
فرونشست، بیخ گوش میراث جهانی فارس
فارس اما نسبت به اصفهان هم شرایط بدتری را تجربه می‌کند. علاوه بر اینکه خشکسالی ۴۰۰روستا و ۱۴شهر فارس را با تنش آبی مواجه کرده و 4 تالاب از مجموعه 11 تالاب این استان را در فهرست کنوانسیون رامسر قرار داده، اما فرونشست و فروچاله‌های عمیق زنگ‌خطری بیخ گوش آثار باستانی آن است. فرونشست در این استان در دشت فسا تا جهرم به ۵۴سانتی‌متر در سال رسیده که ۱۴۰برابر حد بحران جهانی است. فارس با ۲اثر ثبت ملی شده تا سال ۱۴۰۰، 30 درصد از آثار تاریخی و 10 درصد از آثار ثبت ملی شده را در خود جای داده و میزبان آثار جهانی مهمی چون تخت جمشید، پاسارگاد، باغ ارم، شهر تاریخی بیشاپور، تنگ چوگان، غار و مجسمه شاپور، کاخ ساسانی سروستان، قلعه دختر، کاخ اردشیر و شهر تاریخی گور و نقش برجسته‌های تنگاب است؛ آثاری که بخش زیادی از آن‌ها تحت‌تاثیر فرونشست در معرض خطر دارند،‌ اما این خطر در سال‌های گذشته بیش از همه درباره تخت‌جمشید، نقش رستم و مجموعه پاسارگاد گوشزد شده است.
فروردین امسال بود که پایگاه میراث جهانی تخت‌جمشید ـ پرسپولیس با انتشار عکسی قدیمی از این اثر باستانی، نسبت به خشکسالی و بی‌آبی در کشور هشدار داد. حمید فدایی، مدیر پایگاه میراث جهانی تخت‌ جمشید هم پیش از این یادآور شده بود که در کنار خشکسالی، مدیریت نشدن منابع آبی و حفر چاه‌های غیرمجاز در نقاط مختلف به ویژه در دشت مرودشت و محدوده سایت تخت‌جمشید و نقش رستم، از عوامل مهم مؤثر بر وقوع پدیده فرونشست بوده است. آخرین مطالعات در استان فارس نیز نشان می‌دهد فرونشست مرودشت مجموعه تاریخی نقش رستم را تحت‌تاثیر قرار داده و تا ۳۰۰متری سازه تخت‌جمشید ادامه پیدا کرده است. دانشگاه شیراز هشدار داده در صورتی که جلوی این روند گرفته نشود در محوطه تخت‌جمشید فروچاله رخ خواهد داد. در همه سال‌های گذشته ممنوعیت کشت برنج در دشت‌های اطراف و کاهش برداشت آب از چاه‌ها به عنوان مهم‌ترین راهکارها برای مقابله با این اتفاق مطرح شده بود. به گفته عزت‌الله رئیسی اردکانی، استاد دانشگاه شیراز و پدر علم هیدرولوژی آب‌های زیرزمینی، یکی از راهکارهای اساسی برای پیشگیری فروچاله ها حفر نشدن چاه آب جدید است، زیرا وجود هر چاهی، احتمال وقوع فروچاله را بیشتر می‌کند.
این در شرایطی است که آمارها نشان می‌دهد برداشت آب‌های عمیق در فارس حتی تا 300متر هم پیش رفته.
فراتر از فرونشست
گرچه بیشترین آثار خشکسالی بر میراث فرهنگی را می‌توان مربوط به فرونشست و تبعات آن دانست، اما بروز ریزگرد و توفان‌های شن در جنوب شرقی کشور که بعد از کاهش بارندگی، اختصاص نیافتن حقابه هیرمند و خشکی دریاچه هامون دامان سیستان‌وبلوچستان، کرمان، خراسان جنوبی و یزد را گرفته است، هم بخش دیگری از این سرنوشت است. مدیر پایگاه میراث فرهنگی کوه خواجه زابل، اوشیدا یاکوه رستم که در افسانه‌ها آن را زادگاه رستم می‌دانند و تنها عارضه طبیعی دشت سیستان محسوب می‌َشود، سال 85 درباره فرسایش این اثر در نتیجه خشکسالی و وزش توفان شن صحبت کرده بود. طبق پیش‌بینی‌ها، بارش‌های سیل‌آسا و رگباری سال گذشته موجب شد آب به طبقات پایینی کوه فرسوده شده نفوذ کند و موجب ترک‌خوردن و ریزش کاهگل قسمت‌هایی از فضاهای معماری شود. اثر سازه‌های آبی شوشتر در خوزستان هم نوع دیگری از این بحران را تجربه می‌کند به طوری که در سال‌های گذشته علاوه بر همه آسیب‌های موجود درباره تامین نشدن آب مناسب، عبور فاضلاب‌های اسیدی از کارون و لایروبی نشدن رودخانه، کاهش سطح آب و افزایش نمک و املاح هشدارهایی داده بود.
قدمت سازه‌های آبی شوشتر به دوره ساسانیان برمی‌گردد که حدود 40 آسیاب آبی در این سازه فعال بود، اما تعداد زیادی از آنها در گذر سال‌ها تخریب شده است. یونسکو برای سازه‌های آبی شوشتر، حق‌آبه در نظر گرفته و وزارت نیرو موظف است به این حق آبه، جامه عمل بپوشاند اما متاسفانه به دلیل کمبود آب عملا آسیاب‌ها کار نمی‌کنند. هشدارهای زیادی هم درباره اثر خشکسالی و ایجاد ترک در مجموعه‌های تاریخی شهر کرمان از جمله بازار و مجموعه گنجعلی‌خان داده شده بود که البته فریدون فعالی، مدیر کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آن را تایید نمی‌کند، اما می‌گوید این خطر درباره باغ‌های تاریخی استان وجود دارد که بررسی آن‌ها از سوی کارشناسان در دست انجام است.
طبق آمار، یزد هم یکی از استان‌هایی است که در میان محدوده‌های واقع بر پهنه‌های با خطر بالای فرونشست زمین قرار گرفته و برداشت بی‌رویه آب از سفره‌های آب زیرزمینی، چاه‌ها و قنوات، اضافه برداشت، حفر چاه‌های غیرمجاز و افت سطح سفره‌های آب زیرزمینی افت موجب شده خطر فرونشست به شهر جهانی و بافت تاریخی یزد برسد و به گفته محمدصالح جوکار، نماینده یزد آثار باستانی و تاریخی این شهر را در آستانه تخریب قرار دهد.
بودجه‌ای برای مطالعه نداریم
با همه نگرانی‌هایی که از تبعات خشکسالی و کاهش بارندگی در میان دوستداران میراث فرهنگی وجود دارد، اما آن‌طور که معاون پژوهشی پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری اظهار می‌کند هیچ مطالعات دقیق و کارشناسی در این باره انجام نشده است و فعلا بودجه‌ای برای این کار نداریم. علیرضا انیسی توضیح می‌دهد که قرار است اعتباری در این زمینه اختصاص یابد تا ساز و کار مطالعات را تدوین و کار را شروع کنیم.