سنگلج یک از پنج محله قدیمی تهران است که در آن می‌توان تاریخ شهر را حس کرد. سنگلج از آن محله‌هایی است که می‌تواند هویت را به شهر و شهروندانش ارزانی دهد و الان شما می‌توانید با ما همراه شوید و در این محله از تهران قدم بزنید و در ذهنتان مجسم کنید که چه بر سر این محله قدیمی و تاریخی آمده است.

تهران از روزگاری که مورد توجه شاه صفوی قرار گرفت تا امروز همواره شاهد گسترش بوده است. روستای کوچکی در شمال شهرری که شاه طهماسب صفوی در مسیر زیارت شاه عبدالعظیم، نگاهی شاهانه به آن انداخت از آن زمان تا وقتی پایتخت ایران شد تغییرات زیادی به خود دید. پس از آن تا به امروز تهران دیگر پا را از شهربودن فراتر گذاشته و با گذر از مرزهای کلانشهر برای خود ابرشهری شده است. فقط برای جابجایی از یک سو به سوی دیگر آن باید مسافرتی انجام داد.
بناهایی در آن ساخته ولی برای توسعه خراب شدند تا شهر آماده پذیرایی از جمعیت بیشتری شود. محلات یکی پس از دیگری در تهران شکل گرفتند. اما همیشه قدیمی‌ترین محلات جذابیت گردشگری و تاریخی زیادی دارند، مخصوصا در پایتختی که هر روز چهره‌ای نو به خود می‌گیرد. اهمیت به تاریخ یک شهر می‌تواند حس هویت را به آن شهر و شهروندانش ارزانی دهد. این مهم در شهر تهرانی که تغییر جز ثابتی از آن است حفظ بناهای تاریخی دشواری و اهمیت ویژه‌ای دارد.
به بهانه بررسی وضعیت یکی از پنج محله قدیمی تهران سری به محله سنگلج میزنیم که از زمان صفویه جزو تهران بوده و در حصار شاه طهماسبی تهران جا داشته است. گشتی در این محله تاریخی می‌زنیم تا از تاریخ و وضعیت امروزی سنگلج مطلع شویم. در این سنگلج قدم میزنیم تا ببینیم چقدر حس و حال تهران قدیم را برای بازدید کننده تداعی می‌کند و حال و هوای زندگی در آن چگونه است.
تاریخچه سنگلج
وقتی صحبت از تهران و محلات آن می‌شود بیشتر توجه به زمان صفویه و بعد از آن معطوف می‌شود. از محمدرضا وحدتی، عضو انجمن سنگلج در مورد وضعیت سنگلج در طول تاریخ می‌پرسیم. او توضیح می‌دهد: سنگلج جزو پنج محله قدیمی تهران است. تا قبل از دوره ناصری این محله محل زندگی اقشار ضعیف جامعه بود مخصوصا در محوطه پارک‌شهر کنونی. علاقه‌ به زندگی در این محله کم بود. اما این شرایط در دوره ناصرالدین شاه با ورود تعدادی از وزیران دربان به این منطقه و ساخت خانه باغ‌های بزرگ تغییر می‌کند. همچنین نزدیکی سنگلج به ارگ حکومتی در انتخاب این محله توسط درباریان موثر بود. می‌توان دوره حکومت ناصرالدین‌شاه را مبدا تغییری برای بهبود شرایط سنگلج دانست. در این دوران خاندان‌ مهمی از جمله مستوفی‌الممالک‌ها، معیرالممالک‌ها، رضاقلی‌خان‌ها و حتی احتساب السلطنه در محله سنگلج ساکن می‌شوند.
شروع تغییرات سنگلج
حضور افراد صاحب منصب و دارای نفوذ حکومتی وضعیت محله سنگلج را بهبود بخشید. وحدتی، عضو انجمن سنگلج و راهنمای گردشگری دراین‌باره می‌گوید: تغییرات در محله سنگلج شروع شد و خانه‌های ارزشمند زیادی در سنگلج بنا شد. آب انبارها، گذرها و حمام‌هایی در سنگلج ساخته شد که به آبادانی محله کمک کردند. این اتفاقات در دوره قاجار موقعیت ویژه‌ای به محله سنگلج داد. عمارت باشکوه مستوفی‌الممالک و معیرالممالک از جمله بناهای ارزشمند دوره قاجاری سنگلج هستند. اما متأسفانه در گذر تاریخ این بناها شاهد بی‌مهری‌های فراوانی بودند. از جمله تخریب بخش عمده‌ای از باغ عمارت معیرالممالک توسط رضاخان اما این تخریب تا امروز هم ادامه داشته به شکلی که از این باغ بزرگ تنها بخش کوچکی امروز باقی مانده که به نام باغ کیهانی شناخته می‌شود و چند سالی است قرار است توسط شهرداری تهران مرمت شود که روند پیشرفت آن به کندی پیش می‌رود. این عضو انجمن سنگلج در مورد بنای ارزشمند مستوفی‌الممالک هم می‌گوید: گذر تاریخ با عمارت مستوفی‌الممالک هم مهربان نبود و از زمان ساخت این عمارت باشکوه تا امروز شاهد کاهش نود درصدی مساحت این باغ هستیم و امروز تنها بخشی از این عمارت پابرجا است که متأسفانه وضعیت خوبی از لحاظ نگهداری ندارد و نیازمند مرمت فوری است. در حال حاضر وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات مالک این بنا است که در زمینه مرمت و اجازه ورود گردشگران برای بازدید از این بنای ارزشمند همکاری مناسبی ندارد.
اهمیت سنگلج
سنگلج محله‌ای قدیمی که هنوز زندگی در کوچه پس کوچه‌ها و خانه‌های آن در جریان است. ولی اگر قصد تهرانگردی داشته باشید شاید کمتر توجهی به آن جلب شود و این با وجود بناهای ارزشمند تاریخی کمی عجیب است. کیفیت زندگی در سنگلج در سایه کم‌توجهی وزارت میراث فرهنگی و گردشگری و شهرداری تهران هر روز کم می‌شود. با توجه به نزدیکی این محله به بازار تهران، کارگاه‌ها و انبارها به دل این محل رسوخ کردند و گاهی شاهد تبدیل شدن خانه‌های تاریخی به کارگاه‌ها هستیم. سنگلجی که می‌توانست یک قطب گردشگری باشد در سایه بی‌توجهی در مسیر تخریب پیش می‌رود، تخریب بخش مهمی از تاریخ پایتخت ایران. محمدرضا وحدتی در مورد اهمیت سنگلج می‌گوید: سنگلج بناها و میراث‌های ارزشمندی را در خود جای داده است. سنگلج میزبان نخستین تماشاخانه تهران به نام تماشاخانه سنگلج است. پارک‌شهر، اولین پارک مدرن ایران در تاریخ ۱۳۲۳ در سنگلج احداث شد. کلیسای سورپ گئورگ، دومین کلیسای قدیمی تهران در دل سنگلج جای خوش کرده است. خانه بزرگانی از جمله خانه پدری پروفسور حسابی، خانه پدری جلال آل‌احمد، محمد مصدق و شیخ فضل‌الله نوری در سنگلج قرار دارد. زیباترین زورخانه ایران که متعلق به شعبان جعفری است و امروزه با نام زورخانه شهید فهمیده شناخته می‌شود در بخش شمالی سنگلج قرار دارد. یکی از قدیمی‌ترین ورزشگاه‌های تهران که در دوره پهلوی با نام محمدرضا پهلوی ساخته شد هم در شمال محله سنگلج قرار دارد که امروزه خانه کشتی است و نام ورزشگاه شهدای هفتم تیر زینت بخش آن است.
وضعیت زندگی در سنگلج
سنگلج با کوچه و خیابان‌های باریک که تردد در آن با دشواری همراه است، در مرکز شهر و نزدیکی بازار بزرگ تهران قرار گرفته است که باعث شلوغی و‌ تردد زیاد در آن می‌شود، حضور فراوان کارگاه‌‌ها و انبارها در بخش همجوار بازار و عدم وجود نگاه درست توسط وزارت میراث و گردشگری به سنگلج که تنها شرایط را برای گسترش کارگاه‌ها و انبارها در دل این محله تسهیل کرده است. قرارگیری این منطقه در طرح ترافیک، کمبود فضای ورزشی و سخت بودن حمل و نقل در این منطقه در طرح ترافیک، کمبود فضای ورزشی و سخت بودن حمل و نقل؛ اینها بخش کوچکی از مشکلاتی است که وقتی پای صحبت اهالی این محله قدیمی و ارزشمند تهران می‌نشینیم خواهیم شنید. محمدرضا وحدتی، راهنمای گردشگری در مورد راهکار افزایش کیفیت زندگی در سنگلج می‌گوید: سنگلج پتانسیل عالی برای توسعه گردشگری دارد. اما توجه به فعال کردن این پتانسیل‌ها از سوی شهرداری و وزارت میراث فرهنگی و گردشگری نشده است. توسعه گردشگری در سنگلج می‌تواند فضای این محله را تلطیف کند. حضور گردشگر می‌تواند اهمیت محله را در نگاه ساکنان محله پر رنگ کند، ساکنانی که زندگی روزمره همراه با سختی‌های ناشی از شرایط سنگلج اهمیت این محله را در نگاه آنها کم رنگ کرده است. حضور گردشگر می‌تواند رونق را به محله سنگلج بازگرداند و سنگلج به جایگاه مناسب و شایسته خود بازگردد. این مهم تنها در صورتی که نگاه ویژه شهرداری و وزارتخانه میراث فرهنگی و گردشگری به سنگلج ایجاد شود عملی خواهد شد. یکی تجربه‌های خوب در سنگلج برگزاری تورهای گردشگری با دوچرخه است که ما در انجمن سنگلج چندین بار نسب به برگزاری آن اقدام کردیم. این اتفاق علاوه بر آشنایی گردشگر با محله سنگلج، دوچرخه را به عنوان یک وسیله حمل و نقل مناسب برای محله سنگلج به ساکنان معرفی می‌کند می‌تواند اثرگذار باشد. یکی تجربه‌های خوب در سنگلج برگزاری تورهای گردشگری با دوچرخه است که ما در انجمن سنگلج چندین بار نسبت به برگزاری آن اقدام کردیم. این اتفاق علاوه بر آشنایی گردشگر با محله سنگلج، یک وسیله حمل و نقل مناسب هم به شمار می‌رود.
موانع توسعه گردشگری در سنگلج
سنگلج در نگاه تهران‌گردان و برگزارکننده‌های تورهای تهران‌گردی شناخته شده است. اما گاهی شاهد تعداد کم تورهای گردشگری در آن هستیم. عضو انجمن سنگلج در این مورد می‌گوید: زیرساخت‌های گردشگری در محله سنگلج دچار مشکلات فراوانی است. اولین مورد آن بسته بودن در اماکن مهم محله به روی گردشگران است. بنای ارزشمند مستوفی‌الممالک که تحت مالکیت وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات است امکان بازدید ندارد. مجموعه معیرالممالک که بازسازی شده و در زمینه توسعه گردشگری بسیار ارزشمند است توسط اداره اوقاف اجازه بازدید ندارد. زورخانه شهید فهمیده برای بازدید پروسه اداری سختی دارد. خیلی از خانه‌ها بسته هستند. این‌ مشکل بزرگی است. در دل محله سنگلج فضایی برای استراحت گردشگر از جمله رستوران یا کافه وجود ندارد. مسیر مشخص گردشگری و‌ نقشه مناسب وجود ندارد. وضعیت کف‌سازی معابر سنگلج مناسب نیست. محمدرضا وحدتی ضمن بیان مشکلات توسعه گردشگری در سنگلج می‌گوید: در صورت عدم توجه به گردشگری در سنگلج شاهد تخریب روزافزون خانه‌های ارزشمند این محل خواهیم بود. خانه‌هایی که در نبود حمایت کسی حاضر به خرید و مرمت آنها نیست.