هشت ماه پیش بود که باستان‌شناسان ایرانی در جریان مستندنگاری محوطه پارینه‌سنگی میانی «چند درخت» در هرمز، مدارکی از سکونت انسان اولیه در این جزیره‌ به قدمت بیش از ۴۰هزار سال را کشف کردند تا برگ دیگری بر کتاب جذابیت‌های جزیره رنگین‌کمانی اضافه شود. اما هنوز شادی این کشف‏،‏ تازه بود که خبر رسید اثر طبیعی «روزنه دریا» در ساحل جنوب شرقی جزیره با فرسایش آبی فروریخت و موجب شد بار دیگر نگرانی‌ها درباره گرمایش زمین‏‏، پیش‌روی آب دریا‏، فرسایش آبی و تشدید آن با دخالت‌های انسانی مطرح شود. این بار علاوه بر اثر تاریخی قلعه پرتغالی‌ها‏‏، خاک‌های رنگی‏ موزه کانی‌های جهان و شهر هرمز در نیمه شمالی این جزیره استان هرمزگان هم در معرض تهدید قرار دارند و آن‌طور که بخشدار تاکید می‌کند باید هر چه زودتر فکری برایشان کرد. این در حالی است که چند هفته پیش هم 50 بادگیر لافت‏، قلعه تاریخی آل علی‏ و مسجد جامع لافت بر اثر 2 زلزله بالای 6 ریشتر در غرب استان هرمزگان آسیب دید تا بار دیگر ضرورت استحکام‌بخشی میراث فرهنگی‏ در برابر حوادث طبیعی و غیرطبیعی را یادآوری کند.

روزنه دریا چرا فروریخت؟
جزیره 42 کیلومتر مربعی هرمز در جنوب هرمزگان و در نزدیکی تنگه هرمز قرار دارد و به کلید خلیج‌فارس شهره است. روزنه دریا نیز صخره‌ای بسیار بزرگ در ساحل جنوب شرقی این جزیره بود که به مرور زمان و در اثر فرسایش آبی به‌صورت دایره‌ای در وسط صخره ایجاد شده و چشم‌انداز دلپذیری از دریا را به نمایش گذاشته بود.
روزنه دریا 30-25 سال پیش به‌وجود آمده و به‌عنوان یک جاذبه طبیعی مطرح بود و امسال در نتیجه همان عوامل شکل‌گیری از میان رفت. جنس سواحل موجب شده جریان آب در سواحل تخریب بیشتری ایجاد کند و خود روزنه دریا نتیجه همین فرسایش آبی در ساحل شرقی بود.

بخشدار هرمز با بیان اینکه ساخت یک موج‌شکن معمولی حدود 15 میلیارد تومان هزینه دارد‏، تصریح می‌کند: میراث فرهنگی مرمت‌هایی در حد دیوار قلعه انجام داده‏، اما برای حفظ این اثر تاریخی نیاز به کار اساسی و جدی و سریع است

فرسایش آبی اما فقط در ساحل شرقی رخ نداده و به طور کلی در سواحل هرمز به‌ویژه سواحل شرقی و شمالی شاهد پیشروی دریا و بالا آمدن سطح آب نسبت به گذشته در نتیجه گرمایش زمین، ذوب شدن‌یخ‌ها، ساخت‌وساز موج‌شکن در سواحل بندرعباس و میناب هستیم که موجب شده است روند حرکتی آب به سمت هرمز تشدید شود.
احمد کارگران، مدیر هنری خانه جری پولاک و از هنرمندان جزیره در این باره توضیح می‌دهد: نوع کار هنری که انجام می‌دهم در محیط طبیعی است و به همین دلیل رفت‌وآمد زیادی به ساحل جزیره دارم و طی چند سال اخیر متوجه شده‌ام که سیر و روند معمول بالا آمدن آب سرعت بیشتری به خود گرفته است و دور تا دور جزیره شاهد پیشروی آب هستیم.
به گفته او این پیشروی طبق نظریه عمومی به دلیل گرمایش زمین و بالا آمدن سطح آب رخ داده است: «تصاویر و نقشه‌هایی مربوط به حدود 300 سال پیش از هرمز موجود است که مقایسه امروز جزیره با آن‌ها به خوبی نشان می‌دهد پیشروی آب و تخریب سواحل سرعت فزاینده‌ای پیدا کرده.»
کارگران به عنوان فردی ساکن جزیره معتقد است اگر آب دریا با همین سرعت پیشروی کند منابع معدنی و کانی‌های جزیره از بین می‌روند و در عین حال برای زیست‌بوم دریا و گونه‌های دریایی به ویژه مرجان‌های نزدیک ساحل پیامدهایی خواهد داشت.
او تاکید می‌کند وجب به وجب جزیره 42 کیلومتری هرمز دارای ارزش و تنوع زیبایی شناختی و معدنی زیادی است‏: «در حال حاضر هم آثار تاریخی چون قلعه پرتغالی‌ها که در جوار ساحل قرار دارد در معرض فرسایش شدید است و کاری برای مرمت آن صورت نگرفته.»
گرمایش یا عوامل انسانی
گرمایش زمین یک نظریه عمومی است؛ بررسی‌ها نشان می‌دهد طی 100 سال اخیر دمای کره زمین به طور غیرطبیعی یک درجه گرم‌تر شده که این گرما آثاری چون آب شدن یخ‌ها‏، بالا آمدن آب دریا و زیر آب رفتن جزایر و سواحل را در پی دارد.
هرچند مسئولان جزیره هرمز تاکید می‌کنند حیات جزیره در کوتاه مدت در معرض خطر نیست‏، اما آنچه همه را نگران کرده پیشروی آب دریا در سواحل به ویژه در بخش شمالی که کانون جمعیتی با حدود 6 هزار نفر جمعیت قرار دارد و سواحل شرقی‏، است.
بخشدار هرمز که خود کارشناس زمین‌شناسی است‏ با بیان اینکه گرمایش زمین‏، ذوب یخ‌ها و بالا آمدن سطح آب در همه دنیا رخ داده است‏، می‌گوید: تصرفات انسانی در سواحل و جزایر‏، ساخت موج‌شکن‌ها و سدهای ساحلی این روند طبیعی را تشدید کرده و موجب فرسایش بیشتر در برخی مناطق شده است.
محمد زرنگاری در توضیح بیشتر این اتفاق اظهار می‌کند: فاصله بین جزیره هرمز و بندرعباس حدود 7کیلومتر است که در واقع آب از دریای عمان از همین تنگه (تنگه هرمز) وارد خلیج‌فارس می‌شود و جریان تندی دارد.
بندرسازی و ساخت‌وساز در سواحل بندرعباس عرض این کانال یا تنگه را در سال‌های گذشته کاهش داده و موجب شده است جریان آب به سمت دماغه هرمز فشار بیشتری وارد کند.
او ادامه می‌دهد: اگر همه این فرسایش به خاطر عوامل طبیعی بود باید در نواحی دیگر و جزایر هنگام و لارک هم اتفاق می‌افتد‏، اما بیشتر در هرمز چنین چیزی رخ داده که به بندرعباس نزدیک‌تر است و به ویژه در دو دهه پیش با توسعه ساخت و سازها شدت بیشتری گرفته.

احمد کارگران، مدیر هنری خانه جری پولاک و از هنرمندان جزیره: به دلیل رفت‌وآمد زیادی که به ساحل جزیره دارم در چند سال اخیر متوجه شده‌ام که سیر و روند معمول بالا آمدن آب سرعت بیشتری به خود گرفته است و دور تا دور جزیره شاهد پیشروی آب هستیم

آب دریا‏ بیخ گوش قلعه پرتغالی‌ها
گرچه فرسایش آبی در همه سواحل جزیره هرمز به چشم می‌آید‏، اما در نزدیکی شهر هرمز و منطقه مسکونی جزیره دریا تا حدی پیش آمده که اگر دیواره ساحلی نباشد آب به مناطق مسکونی نفوذ می‌کند در حالی که تا 30 سال قبل پهنه ساحلی گسترده بود و با خانه‌های مسکونی فاصله زیادی داشت.
نکته دیگری که بخشدار هرمز به آن اشاره می‌کند تخریب دیواره غربی قلعه پرتغالی‌هاست. زرنگاری در این باره توضیح می‌دهد: در سال‌های گذشته یک موج‌شکن در ضلع غربی جزیره درست شد که روند طبیعی آب را تغییر داد و موجب فرسایش دماغه ساحل شد. دماغه ساحل در شمال جزیره پیش از این 500 متر پهنا داشت در حالی که حالا به کلی از بین رفته و در نتیجه دیواره غربی قلعه با دریا مماس شده است.
او تاکید می‌کند اگر یک دیواره مستحکم در این منطقه ایجاد نشود، قلعه تاریخی پرتغالی‌ها تا چند سال دیگر از بین می‌رود.
بخشدار هرمز با بیان اینکه ساخت یک موج‌شکن معمولی حدود 15 میلیارد تومان هزینه دارد‏، تصریح می‌کند: میراث فرهنگی مرمت‌هایی در حد دیوار قلعه انجام داده‏، اما برای حفظ این اثر تاریخی نیاز به کار اساسی و جدی و سریع است.
او از پیشنهاد مطالعات تخصصی درباره فرسایش آبی هرمز خبر می‌دهد و می‌گوید: ابتدای سال این پیشنهاد را به استانداری دادیم و به ما قول دادند در نیمه دوم سال این کار انجام شود تا فکری برای ساخت دیواره حفاظتی و تقویت دیواره‌های موجود در محدوده منطقه مسکونی و قلعه پرتغالی‌ها شود.
زرنگاری معتقد است هرمز یکی از قطب‌های گردشگری کشور محسوب می‌شود و باید علاوه بر تخصیص اعتبار و اقدامات حفاظتی برای آموزش گردشگران ورودی به آن هم فکری کرد تا هرچه سریع‌تر جلوی تخریب سواحل زیبای آن گرفته شود.
قلعه‌ پرتغالی‌ها تقریبا در بیشتر مناطق حاشیه خلیج فارس وجود دارد و آثار دوره حضور پرتغالی‌ها در جنوب ایران را می‌توان در بندر قشم، کنگ، عمان، رأس‌الخیمه، جزیره هرمز و حتی سیستان‌وبلوچستان دید. این قلعه‌ها عموما با پلان چهار ضلعی نامنظم ساخته شده‌‌اند.
قلعه پرتغالی‌های هرمز هم یکی از این سلسله آثار به جا مانده از دوران استعمار و شامل انبارهای اسلحه، آب انبار بزرگ، اتاق‌های سرباز خانه، زندان، کلیسا، مقر فرماندهی و تالار است که به فرمان آلفونسو آلبرکرک دریانورد پرتغالی در سال 1507 میلادی در محلی موسوم به مورنا ساخته شد و حالا تنها راه نجات آن از فرسایش آبی جزیره ساخت دیوار حفاظتی یا موج‌شکن است.