متعاقب حمله نظامی روسیه به کشور اوکراین در تاریخ 5 اسفند 1400 و ورود سریع نیروهای نظامی به شهرها و مناطق مسکونی اوکراین، طی چند روز هزاران نفر از شهرهای شرقی و مرکزی این کشور به سمت غرب و مرزهای غربی گریختند. این جریان خروج از اوکراین که اغلب شامل زنان و کودکان است به نحو گسترده و سریعی در حال پیشرفت است. در روز اول شروع جنگ روسیه و اوکراین، رئیس جمهور کشور کوچک مولداوی (با 2.6 میلیون جمعیت) اعلام کرد که چهار هزار نفر از مرز این کشور عبور کردند و در چادرهای اسکان موقت فراهم شده در نزدیکی مرز پذیرش شدند و همچنان مرزهای این کشور به روی پناهجویان باز خواهد بود . مولداوی تنها کشوری نبود که مرزهای خود را به روی بی‌جاشدگان اوکراینی از همان ساعات اولیه جنگ گشود. به ترتیب کشورهای لهستان، مجارستان و اسلواکی که سه همسایه غربی اوکراین هستند تا امروز پذیرای بیشترین تعداد اوکراینی‌ها هستند. در مجموع تا امروز (15 مارس 2021) کمیساریای عالی سازمان ملل متحد در امور پناهندگان اعلام کرد که طی سه هفته گذشته نزدیک به 3 میلیون نفر از اوکراین گریخته‌اند و حدود 1 میلیون نفر در داخل این کشور بی‌جا شده و این رقم هر روز و هر ساعت رو به افزایش و بسیار بزرگتر از بحران سال 2015 است. واکنش و عملکرد فعلی کشورهای اروپای شرقی که در بحران‌های پناهندگی پیشین در اروپا رویکردی راستگرایانه و مخالف پذیرش پناهندگان داشتند، در شرایط فعلی بسیار متفاوت و قابل ارزیابی است. بحران پناهندگی اوکراینی‌ها، کشورهای عضو اتحادیه اروپا و همه کنشگران حوزه پناهندگی را با چند پرسش اساسی روبرو می کند، که در ادامه این یادداشت تلاش می‌شود تا به آنها پاسخ داده شود.
وضعیت حقوقی افرادی که از اوکراین گریخته‌اند چیست؟ پناهندگان متفاوت، پاسخ‌های متفاوت
نکته قابل توجه در موضع‌گیری دولت‌ها و رسانه‌های اروپایی نسبت به انتخاب واژگان مختلفی در ادبیات حقوق پناهندگی که هر کدام بار حقوقی متفاوتی دارند برای اشاره به وضعیت این افراد در دو بحران پناهندگی اخیر است . از این رو، در سال‌های پس از بحران سال 2015 که جریان پناهجویی عمدتاً شامل پناهجویان سوریه ای گریخته از جنگ یا پناهجویان دیگر از منطقه غرب آسیا و شمال آفریقا بود، شاهد بودیم که بر استفاده از واژه «مهاجران» یا «مهاجران اقتصادی» برای توجیه عدم پذیرش و عقب نگه داشتن آنان در کشورهای ثالث مانند ترکیه پافشاری می‌شد. حال آنکه در جریان اخیر که پناهندگان و آوارگان دارای قرابت‌های نژادی، مذهبی و فرهنگی با کشورهای عضو اتحادیه اروپا هستند، این افراد «پناهنده»، «جنگ‌زده» و نیازمند کمک‌های سریع و همه جانبه خوانده می‌شوند. همچنین اتخاذ تصمیمات با سرعت بیشتر و پذیرش بالاتری در جریان است. همانگونه که همدلی رسانه‌ای با بی‌جا شدگان اوکراینی به صورت صریح و البته تبعیض‌آمیز با استفاده از الفاظی از جمله «مردم اروپایی»، «مردم متمدن»، «مردم مسیحی»، «مردمانی شبیه ما و نه آفریقایی یا خاورمیانه‌ای» در بسیاری رسانه‌های مطرح اروپایی و آمریکایی منعکس شد و نشان از نگاه متفاوت و استانداردهای دوگانه برای مواجهه با افرادی که به دنبال امنیت به اتحادیه اروپا وارد می‌شوند داشت.اگرچه مطابق ماده 3 کنوانسیون درباره وضعیت پناهندگان سازمان ملل متحد، بررسی درخواست‌های پناهندگی و اعمال مفاد این کنوانسیون باید بدون تبعیض نسبت به کشور مبدأ، نژاد و مذهب صورت گیرد.
از طرف دیگر، یکی از دلایلی که مقامات آژانس پناهندگی سازمان ملل متحد و اتحادیه اروپا به جای واژه «پناهجو» و «پناهنده» از «جنگ زده»، «گریخته» و «بی‌جا شده» استفاده می‌کنند عدم ثبت درخواست پناهندگی این افراد و همچنین بکارگیری مکانیزم حمایتی – حقوقی متفاوتی برای حمایت از بیش از سه میلیون نفری است که از اوکراین خارج شده‌اند.
واکنش دولت‌های عضو اتحادیه اروپا در چارچوب نظام مشترک پناهندگی اروپایی چیست؟ راه حل میان مدت پیش بینی شده چه خواهد بود؟
بر اساس موافقتنامه‌ای که میان اوکراین و اتحادیه اروپا در سال 2017 منعقد شد، اتباع اوکراینی در حال حاضر می‌توانند بدون نیاز به دریافت ویزا از یکی کشورهای عضو پیمان شنگن، به مدت 90 روز در 180 روز از سال در محدوده شنگن اقامت کنند. بنابراین، این افراد بدون نیاز به ثبت درخواست پناهندگی و تنها با داشتن گذرنامه می‌توانستند بدون محدودیت از مرزهای غربی اوکراین وارد اتحادیه اروپا شوند. اگرچه، با گسترش شمار کسانی که قصد خروج از اوکراین را داشتند، این امر نیز تسهیل شد و چهار کشور اصلی همسایه لهستان، مجارستان، رومانی و مولداوی اجازه عبور افراد حتی با کارت شناسایی را اعلام کردند.
لازم به ذکر است که اوکراین یکی از کشورهای اصلی مهاجران اقتصادی در اروپا است. به طور مثال، پیش از شروع جنگ 1.5 میلیون نفر اوکراینی در لهستان و 250 هزار نفر در آلمان اقامت قانونی داشتند؛ و در مجموع تعداد پناهندگان اوکراینی در کل اتحادیه اروپا 6300 نفر در سال 2021 بوده است . در شرایط فعلی نیز، بسیاری از کسانی که از اوکراین گریخته‌اند، به امید اقامت موقت در کنار اقوام و آشنایان خود هستند و تعداد بسیار کمی در کشورهای همسایه یا دیگر کشورهای عضو اتحادیه درخواست پناهندگی خود را ثبت کردند.
اگرچه گروه وابستگان اجتماعی موجود در اروپای شرقی و بخش خصوصی به سرعت در حال کمک رسانی به آوارگان اوکراینی است؛ با این وجود، به دلیل شرایط پیش‌بینی ناپذیر در ادامه یا خاتمه جنگ، کشورهای پذیرنده بی‌جا شدگان اوکراینی، نیازمند ایجاد امکاناتی برای تحصیل کودکان، مداوای بیماران، سرپناه و معیشت آنان هستند. اتحادیه اروپا نیز با اتخاذ تصمیم شورای اتحادیه اروپا در تاریخ 4 مارس سال 2022 یعنی تنها 10 روز پس از آغاز جنگ، راه‌حل تسهیلگرانه‌‌ای برای حمایت کامل از آوارگان اوکراینی ارائه کرد . این راه حل، فعال کردن اعطای وضعیت حمایتی موقت اتحادیه اروپا (TPD) به اتباع اوکراینی برای مدت یکسال با قابلیت تمدید تا سه سال است. این وضعیت حقوقی با وضعیت پناهندگی متفاوت است و به اتباع اوکراینی اجازه می‌دهد بدون نیاز به ثبت درخواست پناهندگی و دوره انتظار برای پذیرش پناهندگی و محدودیت‌های دسترسی به بازار کار در دوره انتظار، از اجازه اقامت قانونی در یکی از کشورهای عضو اتحادیه اروپا و دسترسی به امکانات تحصیل و بازار کار در محدوده کشورهای عضو اتحادیه اروپا برخوردار باشند. لازم به ذکر است، دستورالعمل اعطای حمایت موقت اتحادیه اروپا برای پاسخ به موارد هجوم گسترده آوارگان از سال 2001 و در پی جنگ منطقه یوگوسلاوی سابق در دهه 90 میلادی تصویب شده بود ، ولی تا سال جاری در بحران‌های پناهندگی پیشین بکار گرفته نشده بود. این سند برای کلیه کشورهای عضو اتحادیه اروپا به استثنای دانمارک لازم‌الاجراست.
وضعیت غیر اوکراینی‌های مقیم اوکراین که تلاش کردند از جنگ در این کشور بگریزند چه خواهد بود؟
در میان جمعیت سه میلیونی افرادی که از اوکراین گریخته‌اند، جمعیت کوچکی از افراد غیر اوکراینی از کشورهای مختلف غیر اروپایی هستند که در این کشور تحصیل می‌کردند یا دارای اقامت کوتاه مدت یا بلندمدت بوده‌اند و اکنون سعی دارند تا به یک کشور امن ثالث یا کشور اصلی خود بروند. طبق آخرین گزارش سازمان مهاجرت جهانی در سال 2021 به طور کل 293 هزار نفر با اجازه اقامت دائم، حدود 77 هزار نفر دانشجوی خارجی (با اکثریت اتباع هند) و 2200 نفر پناهنده در این کشور ساکن بوده‌اند ( IMO,2021). اگرچه گزارش‌های متعددی حاکی از برخورد تبعیض آمیز و متفاوت با اتباع کشورهای دیگر در مرزهای اوکراین با همسایگان غربی منتشر شد، اما به طور کل کشورهای عضو اتحادیه اروپا بر مبنای قانون مرزهای شنگن (ماده 6 بند 5) شرایط ورود این افراد به حوزه شنگن را بر اساس «شرایط بشردوستانه» تسهیل کردند . در حال حاضر، انتظار می‌رود اغلب این افراد پس از ورود به یکی از کشورهای امن اتحادیه اروپا اقدام به بازگشت به کشور اصلی خود کنند. بنابراین، در گفت‌وگو‌های پیرامون این موضوع، توجه کمتری به اعطای حمایت به اتباع غیراوکراینی شده است. از این رو، هنوز به طور دقیق مشخص نیست که برنامه دولت‌های اروپایی برای حمایت از افراد بدون تابعیت ساکن در اوکراین، کودکان متولد شده در ماه‌های پیش رو و همچنین پناهندگانی که در اوکراین ساکن بودند، چه خواهد بود. علاوه براین، با وجود ثبت اطلاعات هویتی همه افرادی که قصد دارند از مرز اوکراین وارد اتحادیه اروپا شوند، یکی از نگرانی‌های سیاستمداران اتحادیه اروپا این است که این مسیر به طور موقت توسط قاچاقبران مهاجران نامتعارف مورد استفاده قرار گیرد.

https://twitter.com/sandumaiamd/status/1496859315122147337?s=20&t=taB4C8HJUd3ZfCdAs8uOMw
https://data2.unhcr.org/en/situations/ukraine
https://old.imobs.ir/2019/09/25/107/
https://mobile.twitter.com/AlanRMacLeod/status/1497974245737050120
https://euaa.europa.eu/latest-asylum-trends-annual-overview-2021
Council Decision (EU) 2022/382 of 4 March 2022
temporary EU protection status
Council Directive 2001/55/EC
IOM, Migration in Ukraine, 2021, available at: https://iom.org.ua/sites/default/files/migration_in_ukraine_facts_and_figures_2021-eng_web.pdf
Schengen Borders Code (article 6) 9 March 2016, available at: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/HTML/?uri=CELEX:32016R0399