پیش از این اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت در هشداری گفته بود که 33 درصد دوزیستان در معرض انقراض‌اند. حالا رئیس دفتر حفاظت و مدیریت حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست از تهدید تغییر اقلیم برای خزندگان و دوزیستان گفته و خبر داده که خشکسالی، کاهش بارندگی و بارندگی‌های بی‌موقع زندگی موجودات حساس به تغییرات آبی و دمایی را به خطر انداخته است. از سوی دیگر در حالی که ایران بیش از همیشه با تنش آبی روبه‌روست، گونه‌هایی چون گاندو، لاکپشت فراتی، افعی البرزی، افعی دم‌عنکبوتی بیش از همیشه به خطر نزدیک شده‌اند.

IUCN (اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت)، شهریور امسال گزارش داده بود که خطر انقراض در کمین 28 درصد از ۱۳۸ هزار و 374 گونه مطالعه‌شده است. بر اساس این بررسی شمار زیادی از گونه‌ها با عمیق‌تر شدن فعالیت‌های مخرب انسان، با خطر ناپدیدشدگی همیشگی روبه‌رو شده‌اند؛ ۳۷ درصد از کوسه‌ها و پرتوماهی‌ها، 33 درصد دوزیستان، 26 درصد پستانداران و 12 درصد پرندگان. این هشداری درباره انقراض ششم در زمین بود و حالا رضا فرجی، رئیس دفتر حفاظت و مدیریت حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست از خطر انقراض برخی خزندگان و دوزیستان در پی تنش آبی کشور گفته است.
او با اشاره به اینکه تغییر اقلیم مهمترین تهدید برای خزندگان و دوزیستان در اقصی نقاط جهان به شمار می‌روند به ایسنا گفته است: «خشکسالی، کاهش بارندگی و بارندگی‌های بی‌موقع زندگی موجودات زنده به‌خصوص خزندگان و دوزیستان که به تغییرات آبی و دمایی حساس هستند را به خطر می‌اندازد. در کشور ما نیز بسیاری از منابع آبی درگیر شده‌اند و دوزیستان که بخشی از چرخه زندگی خود را در آب می‌گذرانند در خطر قرار گرفته اند. این پدیده به علت از دست رفتن آب تالاب‌ها و دریاچه‌های داخلی کشور رخ داده است.»
گاندو، افعی و باقی دوزیستان و خزندگان
فرجی با اشاره به دیگر چالش‌های موجود برای زندگی خزندگان و دوزیستان تصریح کرده «تخریب زیستگاه، آلودگی آب، ورود فاضلاب و مسمومیت از دیگر عوامل تهدید کننده زندگی این گونه‌هاست» و در ادامه شماری از این گونه‌ها را نام‌ برده: «نمی‌توان به‌طور مشخص گفت که کدام گونه‌ها در خطر انقراض قرار دارند. گاندو یا تمساح مردابی یکی از این گونه‌هاست که به دلیل حوزه پراکنش محدود و جمعیت کم و زندگی در استان‌هایی که دچار تنش آبی هستند در خطر انقراض قرار گرفته است همچنین انواع لاکپشت‌های خشکی و دریایی به‌خصوص لاکپشت فراتی در معرض تهدید جدی انقراض هستند. افعی البرزی نیز گونه‌ای است که در میان مارها به علت برداشت غیرمجاز و تخریب زیستگاه در خطر قرار گرفته است.»
وبسایت مرجع فهرست قرمز IUCN، گاندو یا تمساح پوزه‌کوتاه با نام علمی Crocodylus palustris را در جدول فهرست قرمز در رده آسیب‌پذیر (VU) تعریف کرده است. بر اساس اطلاعات این سایت که البته نیازمند به‌روزرسانی است، روند جمعیتی فعلی گاندو پایدار تخمین زده شده. این گونه در هند، ایران، نپال، پاکستان و سریلانکا ساکن است، در بنگلادش احتمالا و در بوتان و میانمار به‌طور قطع منقرض شده است.
اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت در مقاله‌ای درباره وضعیت این گونه می‌نویسد: «تهدیدهای اصلی گاندو، تخریب زیستگاه، تکه‌تکه شدن و تغییر کاربری زیستگاه، مرگ‌و‌میر ناشی از افزایش فعالیت‌های ماهیگیری است و روند تغییرات زیستگاه و مرگ‌و‌میر در تورهای ماهیگیری همچنان ادامه دارد. اگرچه داده‌ها درباره جمعیت این گونه در هند، پاکستان، ایران و سریلانکا محدود است اما سوابق موجود نشان می‌دهد که جمعیت‌ها، در حالی که کوچک و جدا از یکدیگرند اما گسترده هستند.» در این مقاله همچنین به تلف شدن این گونه‌ها به دلیل تصادفات جاده‌ای هم اشاره شده و اینکه نیاز است دولت‌ها اکوسیستم رودخانه‌ها و دریا را به گونه‌ای حفظ کنند تا تمساح پوزه‌کوتاه بتواند به حیاتش در زیستگاه ادامه دهد؛ این موضوع شامل کنترل آلودگی پسماند شهری و صنعتی و جلوگیری از توسعه ناپایدار و مدیریت صحیح منابع آبی است.
لاکپشت نرم‌پوسته فراتی با نام علمی Rafetus euphraticus، هم در سال 2016 در فهرست گونه‌های در معرض خطر قرار گرفت. این گونه که در ایران، سوریه و ترکیه زیست می‌کند اکنون در رده «در معرض خطر» (EN) قرار گرفته و روند جمعیتی آن در حال کاهش است. معدن‌کاوی، جنگ، ناآرامی‌های داخلی و مانورهای نظامی، ماهیگیری و برداشت منابع آبی، سدها و برنامه‌های مدیریت آب و پساب‌های کشاورزی از جمله تهدیدات جمعیت لاکپشت فراتی برشمرده شده است.
افعی البرزی با نام علمی Vippera Usinii، از تیره گرزه‌ماران و از گونه آسیب‌پذیر آنهاست. گرزه‌ماران تیره‌ای از مار‌های زهرآگین که بلند و دارای دندان‌های نیش جانبی هستند و از طریق این دندان‌ها زهر را تزریق می‌کنند. زیستگاه این نوع از افعی بیشتر در نیزارها، علفزار‌ها و مناطق ییلاق و کوهستانی است. جمعیت این گونه در خطر انقراض قرار دارد اما اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت به جمعیت آن در ایران اشاره نکرده است. این گونه از افعی که در مناطق شمال غربی ایران پراکنده است؛ مازندران، تهران، زنجان، آذربایجان شرقی و غربی. در حال حاضر تخریب، تغییر کاربری و تکه‌تکه شدن زیستگاه، آتش‌سوزی، چرای بیش از حد دام، مکانیزه شدن برداشت محصول و کشتار مستقیم و برداشت غیرمجاز جمعیت افعی البرزی را تهدید می‌کند.
تجارت غیرقانونی سمندرها
اما برنامه سازمان حفاظت محیط زیست به عنوان متولی حفاظت برای جلوگیری از روند انقراض این گونه‌ها چیست؟ رئیس دفتر حفاظت و مدیریت حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست به طور کلی از «برنامه‌های حفاظت زیستگاه و گونه» که از سوی سازمان تدوین شده گفته و افعی دم‌عنکبوتی را مثال زده که «سه سال پیش در لیست گونه‌های در معرض انقراض قرار گرفت و ضمیمه کنوانسیون «سایتیس» شد.» به گفته او کنوانسیون سایتیس، کنوانسیون تجارت بین‌المللی گونه‌های گیاهی و جانوری در معرض انقراض است و وظیفه کشورهای عضو این کنوانسیون پیشگیری از تجارت گیاهی و جانوری این گونه‌هاست. «گونه‌های در خطر انقراض در یک لیست و در سطوح یک، دو و سه بر اساس میزان تهدیدات دسته‌بندی شده‌اند. تجارت گونه‌های سطح یک به کلی ممنوع است و دولت‌ها تنها اجازه فعالیت‌های تحقیقاتی و پژوهشی روی این گونه‌ها را دارند. در سطوح دو و سه حساسیت‌ها کمی کاهش می‌یابد. وقتی گونه‌ای در این لیست قرار می‌گیرد همه متعهد به حفاظت از آن و ممانعت از تجارت غیرقانونی آن هستند.»
این در حالی است که بر اساس توضیح این مسئول، سمندر لرستانی، کردستانی و آذربایجانی در معرض خطر تجارت غیرقانونی قرار دارند. بر اساس اطلاعات IUCN جمعیت سمندر لرستانی با نام علمی Luristan Newt، در حال کاهش است و در جدول فهرست قرمز در رده آسیب‌پذیر (VU) قرار گرفته. فعالیت‌های تفریحی، زراعت و دامداری، شکار، ورود فاضلاب شهری و خانگی به زیستگاه‌ها، سدسازی و تهدید زیستگاه، ورود گونه‌های غیربومی و مهاجم و البته خشکسالی‌ از جمله تهدیدات جمعیت گونه برشمرده شده است. رئیس دفتر حفاظت و مدیریت حیات وحش هم به موضوع صید و فروش غیرقانونی این گونه در آکواریوم‌ها اشاره کرده است: «سمندر لرستانی به علت ظاهر بسیار زیبا در سال‌های اخیر در آکواریوم‌ها و متاسفانه در سبد خرید شب عید نیز دیده و در برخی کشورهای دیگر نیز خرید و فروش شده است. ما این گونه را در فهرست گونه‌های در خطر انقراض قرار دادیم و جلوی تجارت بین‌المللی آن را گرفتیم و تجارت داخلی آن نیز با کمک یگان حفاظت محیط زیست کنترل شده و تقریبا به صفر رسیده است همچنین چشمه‌ها و زیستگاه این گونه‌ها نیز احیا و مرمت شده است.»
او در ادامه گفته‌هایش به اصل 50 قانون اساسی و حفاظت از محیط زیست به عنوان یک وظیفه عمومی اشاره کرده و گفته که «همه دستگاه‌های اجرایی باید دست به دست سازمان حفاظت محیط زیست بدهند و در چارچوب برنامه‌های حفاظتی و مدیریتی کمک کنند تا این گونه‌ها حفظ شوند. برای مثال در موضوع طاعون نشخوارکنندگان کوچک وظیفه حفاظت با سازمان حفاظت محیط زیست است و مسئولیت واکسیناسیون گونه‌ها با دستگاه دیگری است. اگر واکسیناسیون به درستی انجام می‌شد تلفات به میزان فعلی گزارش نمی‌شد. باید توجه بیشتری از سوی دستگاه‌ها معطوف به محیط زیست شود و با این همکاری شرایط بهتری رقم بخورد.»
ارزیابی و رتبه‌بندی باغ وحش‌ها
اما علاوه بر تهدید حیات وحش، موضوع گونه‌های وحشی در اسارت هم هنوز به درستی مدیریت نشده و مرگ گونه‌ها هر روزه در باغ وحش‌ها تکرار می‌شود و فعالان حوزه حیات وحش درباره قاچاق گونه‌های در معرض خطر و راهیابی آنها به باغ وحش‌ها هشدار داده‌اند. سازمان حفاظت محیط زیست در این ارتباط بارها وعده تدوین دستورالعمل‌هایی برای مدیریت این مجموعه‌ها را داده و دیروز در خبری تازه اعلام کرده که باغ وحش‌های کشور ارزیابی و رتبه‌بندی می‌شوند. فرجی که همراه با دیگر مسئولان معاونت محیط زیست طبیعی و محیط زیست استانی از دهکده طبیعت باراجین قزوین دیدن کرده، گفته که «برای ارتقای استانداردهای محیط زیستی مجموعه‌های نگهداری و مراقبت از حیات وحش کشور، برنامه‌ریزی شده و باغ وحش‌ها در آینده نزدیک ممیزی و رتبه‌بندی می‌شوند.»