سایت خبری پیام ما آنلاین | سدهای زیرزمینی ظرفیتی که مغفول مانده است

بررسی ابعاد مختلف بحران آب در حوزه منابع زیرزمینی

سدهای زیرزمینی ظرفیتی که مغفول مانده است

علاوه بر بحران کمی با بحران کیفی و شور شدن آب‌های زیرزمینی هم روبه‌رو هستیم





سدهای زیرزمینی ظرفیتی که مغفول مانده است

۱۱ اردیبهشت ۱۴۰۰، ۰:۰۰

بحران آب در ایران ابعاد مختلفی دارد که بررسی هر کدام از آنها می‌تواند بخشی از دلایل بروز این بحران را روشن کند. بررسی این بحران در حوزه منابع آب زیرزمینی هم زوایایی را نمایان می‌کند که نتیجه سیاست‌گذاری‌های اشتباه در 5-6 دهه اخیر است. برداشت‌های بی‌رویه از منابع زیرزمینی، الگوهای سنتی در بخش کشاورزی و شیوه‌های آبیاری در چند دهه اخیر زمینه ساز بحرانی شده است که امروز نتیجه آن نشست زمین و از بین رفتن آبخوان‌ها در مناطق مختلف کشور است، اما راهکار برون رفت از این بحران چیست؟ ایران پنجمین کشور مصرف‌کننده آب‌های زیرزمینی در دنیاست در حالی که از منظر ظرفیت آب‌های زیرزمینی رتبه سی و هفتم را دارد. کشورهایی مثل آمریکا و چین و هند، که مصرف‌کنندگان عمده آب‌های زیرزمینی در دنیا هستند، پتانسیل بالایی در این زمینه دارند، اما وضعیت ایران در این دو فهرست گویای بسیاری مسائل است. از نظر ظرفیت آب‌های سطحی ما شصت و دومین کشور دنیا هستیم، اما بالغ بر 90 درصد بودجه این بخش، برای ساخت سد و شبکه‌های آبرسانی و موارد دیگر استفاده می‌شود. و همواره شاهد هستیم که آب زیرزمینی مهجور است. وضعیت بحرانی منابع آبی زیرزمینی را در موضوع فرونشست در نقاط مختلف می‌توانیم مشاهده کنیم. در بسیاری از دشت‌ها از تهران تا کرمان و همدان و فارس زنگ خطر فرونشست زمین به صدا درآمده است و این امر ناشی از برداشت بیش از حد از منابع آب زیرزمینی است.
در سال‌های کم بارش و دوره‌های خشکسالی فشار بیشتری به سفره‌های زیرزمینی وارد می‌شود. تقریبا سالانه هفتاد سانتی‌متر از تراز آب زیرزمینی در کشور پایین می‌رود این میزان ممکن است در بعضی استان‌ها کمتر و در بعضی مناطق بیشتر باشد. اما به طور متوسط بین کشورهای دنیا ما جزو سه کشور اولی هستیم که چنین روند وحشتناکی را در کاهش منابع زیرزمینی داریم.
در چنین شرایطی مشکلی که ایجاد می‌شود موضوع شور شدن آب‌های زیرزمینی است. وقتی بیشتر از یک حدی برداشت صورت گیرد و سطح آب پایین‌تر رود به لایه‌هایی می‌رسیم که کمتر در سیکل آب بوده‌اند. لایه‌های پایین‌تر آبخوان‌ها، آب‌های قدیمی‌تر و شورتر هستند. اتصال به این آب‌های شور به‌طور کلی تعادل محیط زیستی را به هم می‌زند. می‌توان گفت فقط بحث بحران کمّی آب مطرح نیست، ما به مرور به بحران کیفی هم می‌رسیم. در مناطقی تعادل بین آب شور و شیرین به دلیل برداشت زیاد به هم می‌خورد. آب‌های شور اصطلاحا به آب‌های شیرین هجوم می‌آورند و جای آن‌را پر می‌کنند. همه این‌ها باعث از هم پاشیدگی ساختار خاک شده و در سال‌های آتی نه تنها منابع آب کمتری خواهیم داشت، بلکه به دلیل استفاده از آب شور، حاصلخیزی زمین‌ها هم کاهش پیدا می‌کند.
مسئله دیگر فرونشست زمین است. پدیده‌ای که به آن مرگ آبخوان هم گفته می‌شود. در پی برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی تخلخل مفید آبخوان کاهش پیدا می‌کند و قابل بازگشت هم نیست. حتی اگر با مدیریت مصرف در آینده سطح آب را به سطح فعلی برگردانیم، از آن‌جا که «تخلخل» در آبخوان کاهش پیدا کرده، بخشی از حجم مخزنی که خواهیم داشت را برای همیشه از دست می دهیم، این هم فاجعه‌ای است که در کشور ما اتفاق افتاده است. فرونشست اثر تخریبی بیشتری نسبت به زلزله یا سیل دارد، اما چون به مرور رخ می‌دهد، توجهی به آن نمی‌شود.
یکی از راهکارهایی که می‌توان برای تغذیه منابع آبی زیرزمینی مطرح کرد، ذخیره آب‌های سطحی است. هر چند در آب‌های مربوط به سیلاب نمی‌توانیم ذخیره چندانی داشته باشیم، اما اگر بشود حتی چند درصد از این منابع به شکل درست برای تغذیه مصنوعی سفره‌های زیرزمین استفاده شود، کمک بزرگی است. مخصوصا این مسئله در دو استان سیستان‌و‌بلوچستان و کرمان بسیار مهم و حیاتی است. این دو استان از نظر شرایط زمین‌شناسی وضعیت خاصی دارند، و امکان تغذیه مصنوعی آن‌ها وجود دارد. متاسفانه تغذیه مصنوعی در کشور ما توسعه چندانی پیدا نکرده است. البته در حال حاضر چند طرح تغذیه مصنوعی در نقاط مختلف داریم، اما در غالب موارد اثرگذار نیست و بازدهی آن پایین است. این مسئله چند دلیل عمده دارد، یک موضوع جانمایی حوضچه‌ها و دیگری لایروبی این حوضچه‌ها بعد از هر سیلاب است. بعد از هر سیلاب باید کف حوضچه لایروبی شود. اما از آنجایی که هزینه دارد و لایروبی در زمان مناسب انجام نمی‌شود، حوضچه های تغذیه تبدیل به محلی می‌شوند که کف آنها نفوذناپذیر شده و آب در آنها تبخیر می‌شود و فرصت جذب شدن به زمین را پیدا نمی‌کنند. حتی اگر بتوانیم 20 تا 30 درصد آب سیلاب در بعضی استان‌ها را هم نفوذ دهیم کمک بزرگی به آبخوان‌های ماست.
ظرفیت مهم دیگری که در ایران وجود دارد و به آن توجه نشده در حالی که بسیاری از کشورهایی که چنین خصوصیات آب‌و‌هوایی دارند از آن استفاده می‌کنند، موضوع سدهای زیرزمینی است. این نوع از سدها در مناطقی که از نظر زمین‌شناسی ظرفیت آن وجود داشته باشد، احداث می‌شوند و حسن آنها این است که آب‌های سیلاب و آبی که از رودخانه‌ها منحرف می‌شود را جذب می‌کند. به نوعی مخزن سدی را که ما روی زمین داریم به زیرزمین می‌بریم. در عین اینکه خساراتی که سدهای سطحی دارند را نخواهیم داشت و مزیت بزرگ آن این است که تبخیر اتفاق نمی‌افتد. در حال حاضر حداقل سه الی چهار میلیارد مترمکعب آب در سال -حدود دو برابر مصرف آب در تهران- از سدهای کشور تبخیر صورت می‌گیرد. در حالی که در سدهای زیرزمینی این تبخیر اتفاق نمی‌افتد. از طرفی این سدها عوارض سطحی هم ندارند و می‌توان بالای سد زیرزمینی ساختمان یا زمین کشاورزی ایجاد کرد. این پتانسیل خوبی است که هنوز در ایران جا نیفتاده است. شاید علت آن این است که مثل یک سازه بزرگ نیست که بخواهند آن‌را افتتاح کنند. با حداقل هزینه می شود چنینزلزله ذخایری در حوزه آبهای زیرزمینی ایجاد کرد، متاسفانه به این موضوع توجه نشده است. چند سد زیرزمینی تا به حال در ایران احداث شده -در استان سمنان- و تجارب موفقی هم هستند. اما آن‌طور که باید و شاید به این ظرفیت توجه نشده است

به اشتراک بگذارید:





مطالب مرتبط

نظر کاربران

نظری برای این پست ثبت نشده است.

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *