هرسال با آغاز فصل گرما کوچ زودهنگام عشایر از قشلاق به مراتع ییلاقی نگرانی بزرگی را برای محیط زیست به وجود می‌آورد زیرا چرای دام در مراتعی که پوشش گیاهان آن نورس است باعث ضعیف شدن پوشش گیاهی و فرسایش خاک می‌شود. امسال به دلیل ضعف بیشتر پوشش گیاهی مراتع به دلیل کاهش باران این نگرانی بیشتر شده و از طرف دیگر همین کاهش باران سبب کمبود آب و علوفه در قشلاق و تمایل کوچ زودهنگام بیشتر در عشایر شده‌است.امسال زما‌‌ن‌بندی کوچ عشایر از 30 فروردین‌ماه تا 20 اردیبهشت‌ماه تعیین شده است اما این نگرانی وجود دارد که عشایر با تخطی از این زمان‌بندی و کوچ‌زودهنگام به مراتع کشور که وضعیت خوبی ندارند، آسیب بزنند.
بنابر اعلام سازمان جنگل‌ها مراتع و آبخیزداری کشور در شرایط کنونی اکثر اراضی مرتعی کشور از گیاهان نامرغوب پوشیده شده‌اند.
از ۸۴.۸ میلیون هکتار مراتع کشور حدود ۷.۲ میلیون هکتار مراتع خوب، ۲۱.۴ میلیون هکتار مراتع متوسط و ۵۶.۲ میلیون هکتار مراتع فقیر به لحاظ پوشش گیاهی به حساب می‌آیند.
در این شرایط کوچ زودهنگام عشایر و چرای زود هنگام دام عشایر می‌تواند تهدید مضاعفی برای پوشش مرتعی در کشور باشد.
مصطفی بیگدلی معاون دفتر امور مراتع سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور در گفت‌وگو با خبرنگار «پیام‌ما» با اشاره به اینکه امسال به دلیل کاهش بارندگی در بیشتر استان‌های کشور وضعیت پوشش گیاهی مراتع ضعیف‌تر از سال گذشته است، در مورد آسیب‌های چرای زودهنگام دام در مراتع کشور گفت: «چرای دام در زمانی که مراتع آمادگی لازم را ندارند بسیار آسیب‌زا است.»
به گفته او چرای دام زمانی که رویش گیاه هنوز کامل نشده پوشش گیاهی را از بین می‌برد:« از طرف دیگر ورود نابهنگام دام پوشش گیاهی و خاک را لگدکوب می‌کند، باعث نفوذ ناپذیری خاک می‌شود و با هر بار بارش باران به جای نفوذ آن در خاک سبب جاری شدن آب می‌شود و این مساله سبب فرسایش خاک می‌شود.»
دلایل کوچ زودهنگام عشایر
گرم شدن بیش از اندازه هوا در مناطق قشلاقی یکی از مهم‌ترین دلایلی است که عشایر را وادار می‌کند زودتر از آنچه باید به سمت ییلاقات کوچ کنند.
از سوی دیگر کمبود آب که در بسیاری از نقاط کشور به یک مشکل تبدیل شده سبب می‌شود که عشایر و دام‌هایشان آب کافی برای شرب در قشلاق‌ها نداشته باشند. کمبود علوفه هم یکی دیگر از این مشکلات است. از طرف دیگر همین کمبود پوشش گیاهی مناسب در مراتع سبب می‌شود که در زود رسیدن و بهره‌برداری از مناطق ییلاقی میان عشایر رقابت ایجاد شود و این مساله در کنار مسائل دیگر فقیر بودن پوشش گیاهی را دو چندان کند. نداشتن پروانه بهره‌برداری در مراتع مرغوب در قشلاق هم یکی دیگر از دلایل شتاب عشایر برای کوچ زودهنگام است.
تحقیقات پژوهشگران طی سال‌های گذشته نشان می‌دهد که ورود زودهنگام عشایر به مراتع ییلاقی عمومیت دارد، برای نمونه در پژوهشی که توسط احمد عابدی سروستانی در دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان انجام شده است نشان می‌دهد که میانگین کوچ زودرس در بین سه ایل قشقایی، خمسه و ممسنی به ترتیب برابر 17.5، 2.1 و 41.4 روز و در مجموع، میزان متوسط آن 12.8 روز است. نتایج این مطالعه همچنین نشان می‌دهد که عشایر در هنگام کوچ احساس امنیت کافی ندارند و از نظر آنان، گیاه بهمن و همچنین خشکسالی می تواند به ترتیب 18 و 26 روز کوچ را به جلو بیاندازد. در مجموع، از دید عشایر، مهم‌ترین عامل در کوچ زودرس، به ترتیب کمبود آب و کمبود علوفه برای دام است.
کوچ ماشینی نتیجه
از بین رفتن ایل‌راه‌ها
یکی از دلایلی که سبب می‌شود عشایر زود به ییلاق برسند کوچ ماشینی است.
در این نوع از کوچ که به گفته بهزاد ترحم مدیرکل دفتر امور مراتع سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور 15 سال است که افزایش پیدا کرده عشایر دام خود را با کامیون حمل می‌کنند و 1 روزه از محل قشلاق به ییلاق می‌روند این در حالی است که در کوچ پیاده بیش از 1 ماه به طول می‌انجامید و همین مساله از چرای زودهنگام دام در مناطق ییلاق جلوگیری می‌کرد.
اما چرا کوچ پیاده کاهش پیدا کرده است؟
واقعیت این است که بسیاری از ایل‌راه‌ها و مراتع میان بند به بزرگراه‌ها، شهرک‌های صنعتی، ویلاها و اراضی کشاورزی تبدیل شده‌اند به همین دلیل امکان اطراق و توقف عشایر در مسیر ایل‌راه‌ها دیگر وجود ندارد. از سوی دیگر به گفته یحیی حسین‌پور مدیرکل امور عشایر چهارمحال و بختیاری برخی ایل‌راه‌ها هم به دلیل بروز سیلاب مسدود شده‌اند. به همین دلیل عشایر ترجیح می‌دهند که با ماشین کوچ کنند تا زودتر به ییلاق برسند.
آب و علوفه مورد نیاز
عشایر تامین شود
با توجه به اینکه کارشناسان معتقدند کمبود آب و علوفه از جمله مهم‌ترین عامل کوچ زود هنگام است مدیرکل دفتر امور مراتع سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور در گفت‌وگو با پایگاه خبری وزارت جهاد ‌کشاورزی تاکید کرده است که تامین علوفه جو و آب شرب توسط سازمان امور عشایر ایران و معاونت امور دام وزارت جهاد‌کشاورزی می‌تواند جلو بخشی از کوچ زودهنگام عشایر را بگیرد.
او همچنین عنوان کرده است که به منظور جلوگیری از کوچ زودرس اکیپ‌های ثابت و سیار در گلوگاه‌های مبادی ورودی به مناطق ییلاقی مستقر شده‌اند.
بهزاد از تدوین دستورالعمل اجرای مدت چرا، کنترل پروانه ساماندهی کوچ برای نخستین بار در کشور خبر داده و گفته است:«این دستورالعمل به استانداری‌ها، سازمان امور عشایر و ادارات کل منابع طبیعی کشور ابلاغ شده است.»
همچنین کارشناس معتقدند صیانت از ایل‌راه‌های عشایری، گماشتن قرقبان برای مراتع ییلاقی، افزایش تامین امنیت کوچ، ایجاد اتراقگاه‌های موقت در مسیر کوچ به منظور تامین خدمات حمایتی دام، هم می‌تواند بر جلوگیری از کوچ زودرس موثر باشد.
در حال حاضر زمان حرکت عشایر از مناطق قشلاقی در استان‌هایی مانند خوزستان، بوشهر، ایلام، بخشی از جنوب فارس و بخشی از جنوب کرمانشاه به مناطق ییلاقی در استان‌های همدان، لرستان، اصفهان، چهارمحال و بختیاری، کهگیلویه‌و‌بویراحمد و بخشی از استان فارس است.
روز گذشته سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور اعلام کرد که عشایر باید تقریبا از ۳۰ فروردین از عرصه‌های مرتعی مناطق قشلاقی خارج و در تاریخ ۲۰ اردیبهشت تا یکم خرداد وارد عرصه‌های مناطق ییلاقی شوند و اگر زمان کوچ و چرای دام عشایر در عرصه‌های مرتعی رعایت نشود و یا دام خارج از ظرفیت وارد مراتع شود، طبق تبصره (۲) ماده ۴۷ و ۴۴ قانون حفاظت از بهره‌برداری جنگل‌ها و مراتع با افراد خاطی برخورد می‌شود.