| پیام ما |پانزدهمین اجلاس جهانی میراث ناملموس یونسکو، در حالی آذر امسال و به صورت مجازی برگزار شد که ره‌آوردش برای ایران و کشورهای همسایه، ثبت جهانی آیین زیارت دِیر تادئوس مقدس و هنر مینیاتور بود. نمایندگان میراثی کشور البته تنها توانستند برای نیمی از پرونده‌های مشترک ارائه شده، نظر کارشناسان اجلاس جهانی را جلب کنند و هنر ساختن و نواختن عود و جشن مهرگان، از این رقابت فرهنگی جا ماندند و البته آیین‌هایی از سوی کشورهای دیگر به ثبت رسید که در ایران هم ریشه داشت اما به نام دیگران ثبت شد. مثل جشن انار.

ثبت جهانی «آیین زیارت صومعه‌‌تادئوس» به صورت مشترک با ارمنستان، ثبت «هنر نگارگری ایرانی» به صورت مشترک با آذربایجان و ترکیه و ازبکستان؛ این اما پایان ماجرای ثبت‌های جهانی پانزدهمین اجلاس میراث ناملموس یونسکو نبود. در این اجلاس پرونده‌هایی که آیین‌ها و سنت‌های قدیمی ایرانی، از سوی کشورهای دیگر جهانی شدند و نامی از ایران برده نشد. مثل ثبت جهانی «جشن انار» از سوی جمهوری آذربایجان که بسیاری آن را شوک جهانی امسال دانستند و این‌طور تفسیر شد که شاید شیوع کرونا و برگزاری اجلاس به صورت مجازی و کم‌خبری از این اتفاق، آن را از دیده‌ها پنهان کرده است.

درباره انار

ایسنا در گزارشی نوشته است که به نظر می‌رسد همسایه شمالی ایران، به میراث‌فرهنگی کشورمان چشم دوخته است؛ شاهد این ادعا اقدام جمهوری آذربایجان است که «نار‌بایرامی، جشن و فرهنگ سنتی انار» (Nar Bayrami, traditional pomegranate festivity and culture)  را به نام خود ثبت و آن را بخشی از هویت فرهنگی خود معرفی کرد. برای جشن انار که از کهن‌ترین، فراگیرترین و باشکوه‌ترین آیین‌های فرهنگی ایران است که در تاریخ ریشه دارد و در سراسر کشور برگزار می‌شود، انار از نمادین‌ترین میوه‌ها در ایران است و عنصر جدایی‌ناپذیر جشن یلدا به شمار می‌رود.

این نخستین‌بار نیست که کشور همسایه‌مان دست به چنین کاری می‌زند؛ چون جمهوری آذربایجان قبلا هم «هنر ساختن و نواختن تار» (Craftsmanship and performance art of the Tar, a long-necked string musical instrument)  را در سال ۲۰۱۲ به نام خود ثبت کرد و اعتراضات هنرمندان هم راه به جایی نبرد. 

 ثبت تلخ ابر و باد

ترکیه هم در سال ۲۰۱۴ هنر «ابری‌سازی» (یا همان هنر ابر و باد امروزی) را با نام «ابرو» (Ebru, Turkish art of marbling)  به عنوان یک هنر تُرکی در فهرست ناملموس یونسکو ثبت کرد. «ابری‌سازی» یا ابر و باد در ایران ریشه‌ای عمیق و کهن دارد و شاهکارهایی از هنر ابری‌سازی در کتابخانه‌ها ‌و مراکز اسناد خطی در ایران موجود است، اما ترکیه این هنر ایرانی را به نام یک هنر تُرکی در یونسکو ثبت کرد و تا کنون نهادهای متولی و مسوول در ایران برای این میراث نیز کاری از پیش نبرده‌اند. البته برخی کارشناسان معتقدند که برای اعاده حیثیت فرهنگی ایران، لازم است نهادهای مسئول برای ثبت جهانی «ابری‌سازی» اقدام کنند و آب رفته را به جوی برگردانند.

دو روی سکه ثبتِ مینیاتور

امسال «هنر مینیاتور» تحت عنوان Art of miniature با مشارکت آذربایجان، ایران، ترکیه و ازبکستان (براساس ترتیب کشورها در پرونده) در پانزدهمین اجلاس میراث ناملموس یونسکو ثبت شد. ثبت هنر مینیاتور، برای هنرمندان و فرهنگ دوستان و عموم ایرانیان اتفاقی شیرین بود، اما این اتفاق به ظاهر شیرین، حقایقی تلخ هم پشت پرده دارد.

بررسی مدارک و مستندات ارسالی کشورهای ترکیه و آذربایجان که ضمیمه پرونده مینیاتور است، نشان می‌دهد که در سال ۲۰۱۸ کشور ترکیه به آذربایجان پیشنهاد کرده هنر مینیاتور را مشترکاً ثبت کنند. از این اسناد و مدارک می‌توان دریافت که سال‌هاست ترکیه به ثبت جهانی مینیاتور چشم دوخته بود. برای تأیید موضوع همین بس که ترکیه، مینیاتور را سال ۲۰۱۴ در فهرست ملی خود ثبت کرد و ایران در  سال ۲۰۱۹ این میراث مهم را در فهرست آثار ملی خود قرار داد؛ یعنی درست چند روز قبل از ارسال پرونده به یونسکو.

از سوی دیگر در پرونده موجود هنر مینیاتور، کشورهای افغانستان، هند، پاکستان، تاجیکستان و عراق سهمی ندارند، هر چند معاون میراث‌فرهنگی تاکید دارد که بر اساس درخواست افغانستان به زودی نام این کشور نیز در این لیست قرار می‌گیرد، اما نه تنها اهل فن، بلکه کسانی که مختصر آشنایی با تاریخ نقاشی دارند، می‌دانند که مینیاتور یکی از عناصر مهم میراث‌فرهنگی ایران، افغانستان، هند و پاکستان است، چون هنر مینیاتور یا نگارگری با زبان و خوشنویسیِ فارسی عجین است و نمی‌توان آن‌ها را از هم جدا کرد.

نگاهی به تاریخ مینیاتور و مکتب‌ها و شیوه‌های نگارگری، این حقیقت را بازگو می‌کند که علاوه بر شهرهای ایران، مینیاتور در هرات و دهلی و کشمیر، لاهور و بغداد رشد و ترقی کرده و مینیاتور در ترکیه و آذربایجان و ازبکستان در قیاس با افغانستان و هند و پاکستان از اهمیت و اعتبار کمتری برخوردار بوده است. این سخنان به معنی آن نیست که ترکیه و آذربایجان و ازبکستان نباید در پرونده مینیاتور مشارکت داشته باشند، بلکه حضور آن‌ها مفید قلمداد می‌شود و نشان دهنده‌ی قلمرو هنر مینیاتور است. اما متاسفانه کشورهای اصلی و ارکان هنر مینیاتور (افغانستان و هند و پاکستان) در این پرونده غایب‌اند.

از سوی دیگر به نظر می‌رسد در متن پرونده در حق ایران اجحاف شده و نمایندگان ایران در پرونده‌ی جهانی مینیاتور یا متوجه نشده یا مجبور به قبولی بوده‌اند که در بند یک پرونده مینیاتور با عنوان شناسایی و تعریف مینیاتور Identification and definition of the element مطالبی آمده است که نوعی تصاحب ضمنی مفاخر و میراث ایران از آن استنباط می‌شود. بر اساس ترتیب مطالبِ مندرج کشورها در این پرونده، هر یک از کشورهای عضوِ پرونده یکی از نسخه‌های تاریخی مصور خود را به این ترتیب معرفی کرده‌اند: نظامی گنجوی از طرف آذربایجان، فردوسی از طرف ایران، مولانا از طرف ترکیه، و امیرعلی‌شیر نوایی از طرف ازبکستان اعلام شده‌اند!

در این بخش از پرونده میراث مکتوب و مفاخر، گویا ایران مانند گوشت قربانی بین همسایگان تقسیم شده است. کسی تردیدی ندارد که نظامی گنجوی ایرانی است و آثارش را به فارسی سروده و شعر معروف او درباره ایران زبانزد خاص و عام است؛ چطور وزارت میراث‌فرهنگی، کمیسیون ملی یونسکو و دفتر نمایندگی ایران در یونسکو حاضر شده‌اند در پرونده‌ای سهیم شوند که در آن، کشورهای رقیب با زرنگی و زیرکی مفاخر ما را به نام خود معرفی کرده‌اند؟ آیا این سهل‌انگاری نمایندگان و کارشناسان ایرانی در پرونده‌ی مینیاتور، تلاش‌ها و کوشش‌های فرهنگ‌دوستان و دلسوزانِ میراث‌فرهنگی ایران بر باد نداده است؟

  گذر احتمالی آذربایجان از یلدا

در اجلاس اخیر یونسکو، دو پرونده «هنر ساختن و نواختن عود» و «جشن مهرگان» پذیرفته نشدند. بر اساس این گزارش به گفته بعضی کارشناسان مطلع، تهیه پرونده «عود» با مشارکت سوریه و بدون در نظر گرفتن دیگر کشورهای عربی که عود در آن‌ها رواج دارد، اقدامی خطا بود. از سوی دیگر اخباری از چند و چون تهیه پرونده عود به گوش می‌رسید، مثلاً شنیده شد که پرونده عود را با عجله از روی پرونده کمانچه رونویسی کرده‌اند، اما شاید باید این علت را در دقت علمی و کارشناسی و مشارکت ندادن دیگر کشورها در این اتفاق دانست.

در فهرست پرونده‌های (Backlog nominations)  طبق فهرست یونسکو به معنای (جمع شده)؛ چند پرونده مهم مانند «یلدا»، «جشن سده»، «هنر ساختن و نواختن رُباب» و «مهمان‌نوازی رضوی» قرار دارند؛ در حالی‌که هر لحظه ممکن است یکی از کشورهای همسایه، برای ثبت یلدا اقدامی انجام دهند. آن‌هم در شرایطی که کشوری مانند آذربایجان که «تار» و «جشنِ انار» را به نام خود ثبت کرد، آیا واقعا از ثبتِ آیینِ مهمی مانند یلدا می‌گذرد؟

از سوی دیگر در لیست پرونده‌های جمع شده‌ی جمهوری آذربایجان، پرونده‌ی ساز موسیقاییِ «بالابان»(Craftsmanship and performing art of balaban/mey) دیده می‌شود. این به آن معناست که آذربایجان، پرونده بالابان  را در آب نمک خوابانده و در فرصت مناسب برای ثبت آن اقدام می‌کند. به نظر می‌رسد در این شرایط کمترین کاری که می‌توان انجام داد آن است که «ایران و ارمنستان (به عنوان اصیل‌ترین ساز ارمنی‌ها در بین دیگر سازهای ملی‌شان) با یکدیگر پرونده بالابان را به طور مشترک تهیه کنند.»

جدال پیشِ رو؛ خوشنویسی

سال آینده قرار است پرونده «برنامه ملی پاسداری از هنر سنتی خوشنویسی در ایران»(National programme to safeguard the traditional art of calligraphy in Iran)  برای ثبت جهانی توسط یونسکو بررسی شود. در این باره هم مسائل نگران‌کننده‌ای وجود دارد.

ایران برای ثبت خوشنویسی باید به مصاف ۱۶ کشور عربی و ترکیه برود، چون همزمان با ایران، شانزده کشور عربی شامل عربستان سعودی، عراق، اردن، لبنان، فلسطین، یمن، مصر، الجزایر، تونس، مراکش، کویت، امارات، عمان، بحرین، سودان و موریتانی پرونده‌ای با عنوانِ «خوشنویسی‌عربی، دانش، مهارت و شیوه‌ها» (Arabic calligraphy, knowledge, skills and practices) 

تدوین و به یونسکو ارائه کرده‌اند.

از سوی دیگر نیز ترکیه هم برای ثبت خوشنویسی خیز برداشته و پرونده‌ای با نام «حُسن خط، هنر باستانی خوشنویسی اسلامی» (Hüsn-i Hat, traditional art of Islamic calligraphy) به دبیرخانه یونسکو فرستاده است. ترکیه به عنوان کشوری که سال‌هاست رسم‌الخط رسمی خود را تغییر داده و با میراث خوشنویسی خداحافظی کرده، اما درصدد برآمده تا این میراث گرانقدر را نیز به نام خود ثبت کند.

از سرامیک تا هنرهای وابسته به معماری

در طول سال‌های گذشته کارشناسان تهیه پرونده‌های جهانی در سازمان میراث‌فرهنگی وقت و وزارتخانه کنونی میراث‌فرهنگی، کمیسیون ملی یونسکو و دفتر نمایندگی ایران در یونسکو (پاریس) آیا به فکر ثبت نمونه‌های مهم میراث ناملموس مانند هنرهای وابسته به معماری (کاشی‌کاری، گچبری یا آیینه‌کاری) افتاده‌اند یا احتمال تکرار روندِ سرقت هنرهای ملی و شخصیت‌های فرهنگی‌مان مانند گذشته همچنان وجود دارد؟

آن‌هم در شرایطی که حتی مکزیک و اسپانیا سال گذشته نوعی از «هنر سرامیک» را در فهرست میراث جهانی ناملموس ثبت‌ کرده‌اند و هیچ صدا یا اعتراضی بلند نشد، به همین دلیل نیز دل‌نگرانی برای هنر کاشی‌کاری به عنوان یکی از فراگیرترین و مهم‌ترین هنرهای صناعی ایران وجود دارد و تردیدی نیست که این هنر از ایران به اسپانیا رفته است.