افسانه بم
افسانه ای، بم را منتسب به بهمن پسر گشتاسب می داند که بر بلندای کویر، شهری مستحکم ساخت تا در برابر تاخت و تاز قبایل وحشی و در شرق سرزمین بزرگ ایران، ارگی استوار با ۳۸ برج و بارو سینه ستبر بنا کند. در تاریخ کلاسیک ایران سنگ بنای این شهر را مصادف با سلسله اشکانیان می دانند (۲۲۰۰ تا ۱۸۰۰ سال پیش) .از آنجا که نمی توان تاریخ دقیقی برای بنای آن بیان کرد، مورخان حدس می زنند که هسته اولیه آن در دوره باستان شکل گرفته و در دوره اسلامی گسترش یافته است.
به هر تقدیر، بم شهرت خود را مدیون بنای تاریخی «ارگ» است که قدمت آن به حدود دو هزار و ۵۰۰ سال پیش بازمی گردد. اکثر بناهای تاریخی در این شهر که هر ساله هزاران جهانگرد از آن دیدن می کنند، به قرن ۱۶ و ۱۷ میلادی یعنی دوران سلطنت سلسله صفوی برمی گردد. گفته می شود که این بناها که از خشت، کاهگل و تنه درختان نخل ساخته شده اند، بزرگ ترین مجموعه از این نوع در جهان اند.
در دوران حکومت صفویان ـ۱۵۰۱ تا ۱۷۳۶ میلادی ـ شهر بم در مساحتی معادل ۶ کیلومترمربع گسترده شده و دیواره ای متشکل از ۳۸برج آن را احاطه کرده بود. جمعیت شهر بم در آن زمان را میان ۹ تا ۱۳ هزار نفر می دانند. در آن زمان شهر بم، هم به دلیل مکانی برای زیارت و هم به عنوان یک مرکز تجارت واقع در جاده ابریشم ترقی کرد. کالاهای قیمتی از شرق دور وارد این شهر می شد و از طریق آن به صحرای سینا، مدیترانه و پایتخت های مدرن اروپا راه پیدا می کرد. به دنبال هجوم نیروهای افغان در سال ۱۷۲۲ میلادی، بم اهمیت خود را از دست داد. این شهر تا سال ۱۳۱۰ هـ.ش به عنوان پادگان نظامی استفاده می شد و سپس به حال خود رها شد. در سال ۱۳۳۱ مقام های ایران، گروهی از معماران و مورخان را مأمور بازسازی و احیای محله قدیمی شهر کردند که به واسطه آن، این شهر هزاران جهانگرد را به خود جذب کرد.
ارگ بم تنها شهر تاریخی ایران است که دور از تصرفات دوران جدید باقی مانده و مورد مهمی برای معماری و شهرسازی تاریخی ایران تلقی می شود. ارگ بم به چند بخش تقسیم می شود: بخش نخست، برج و باروی مستحکمی است که به دور شهر کشیده شده و بخش دوم شامل قسمت های عامه نشین با اجزایی نظیر خانه های مسکونی، بازار، حمام، مسجد و… است. در بخش سوم نیز قسمت نظامی و حاکم نشین شهر قرار دارد. ارگ بم را می توان الگوی بی بدیل معماری ایران در بهره گیری از عناصر آب و خاک قلمداد کرد.
این مجموعه به دنبال افزایش جمعیت در اواسط دوره قاجار به تدریج تخلیه شد و شهر جدید بم در کنار آن شکل گرفت. با آن که از ۳۰ سال پیش مرمت ارگ بم مورد توجه دولت قرار گرفت، متأسفانه مرمت ها آنچنان دقیق و اصولی نبوده و به همین سبب ارگ در زلزله ۵ دی ماه سال ۱۳۸۲ به شدت آسیب دید و همه قسمت های مرمت شده آن فروریخت. این زلزله ضایعه ای دردناک برای میراث فرهنگی ایران بود.میزان خسارات ارگ بیش از ۶۰ درصد برآورد شد، اما آثار تاریخی دیگر شهر تا ۹۰ درصد تخریب و ویران شد.
… و اکنون، نه فقط ارگ بم، بلکه شهر بم بعد از شهر تاریخی اصفهان، در یونسکو (سازمان فرهنگی ـ هنری ملل متحد) به ثبت رسیده و یک کمیته راهبری جهانی برای ساخت وساز و مرمت آثار باستانی این شهر تشکیل شده است. ثبت این شهر و ارگ تاریخی اش در فهرست آثار جهانی که به صورت اضطراری انجام گرفت، موفقیت بزرگی برای ایران به شمار می آید تا بار دیگر ارزش های تاریخی و فرهنگی آثار کهن موجود در کشور را به جامعه بین الملل گوشزد کند.