حاج سید جواد شیرازی امام جمعه دوره قاجار
از سیاست تا قضاوت

منصور ایران پور
پژوهشگر تاریخ
مقبره حاج سید جواد شیرازی در خیابان 17 شهریور کرمان یکی از بقاع متبرکه ای است که از دوران حکومت قاجاریه مورد زیارت کرمانیان قرار می گرفته است. ساختمان مقبره مربوط به اواخر عهد قاجاریه می باشد و در سال های اخیر کتابخانه ای تحت عنوان علوم قرآنی در داخل رواق اصلی آن ایجاد گردیده است. سید جواد اصالتأ اهل شیراز بوده که پدرش حاج سید محمدرضا و جدش حاج سیّد مهدى هر دو تاجر و در شمار ثروتمندان شیراز بودند. بر اساس گفته ها نسب ایشان به امام سجاد (ع) می رسد. سیّد جواد علاوه بر تجارت در کنار پدر، هم زمان به فراگیری علوم اسلامی نیز پرداخته است. سپس با توجه به علایقش وارد سیاست شد و به دربار محمد شاه قاجار راه یافت. بدین ترتیب در شمار روحانیون درباری قرار گرفت. ناظم الاسلام کرمانی در تاریخ بیداری ایرانیان می گوید که وی از سال 1253 قمری (1216 شمسی) به امام جمعگی کرمان منصوب شد و در سال 1287 قمری (1249 شمسی) بدرود زندگانی گفت. جمعأ 34 سال.
بدین ترتیب می توان گفت که آقا سید جواد از زمان حکومت شاهزاده فیروز میرزا در کرمان یعنی دوره حکومت محمد شاه قاجار به امامت جمعگی کرمان منصوب گردید و در ابتدای حکومت وکیل الملک ثانی یعنی زمان حکومت ناصرالدین شاه بدرود حیات گفته است. بنابراین تقریبأ بخشی از مهم ترین اتفاقات کرمان در زمان این امام جمعه افتاده است. دورانی مملو از سختی و فقر و گرسنگی برای کرمانی و تعویض مداوم حکومت ها و خرید و فروش حکومت کرمان توسط شاهزادگان و بزرگان در عوض پرداخت مالیات و خراج بیشتر. دورانی مملو از ظلم و استبداد و فاجعه انسانی مرگ و میرهای فراوان در کرمان. حاج سید جواد شیرازی با یکی از دختران یا شاید هم نوادگان ابراهیم خان ظهیر الدوله ازدواج نموده و در همین زمان باغ فتح آباد ساخته شده و جنگ های مذهبی آقاخان محلاتی در کرمان رقم خورده است.
به همین سبب در مواقعی برای حفظ جان کرمان را رها کرده و به شیراز یا تهران رفته است. وی در کرمان علاوه بر امام جمعگی، مسئولیت نظارت بر امور شرعیه را نیز بر عهده گرفت. بدین ترتیب نقش سید از بعد سیاسی و اجتماعی در کرمان افزایش یافت و موقعیت حکومتی قدرتمندی یافت. چنان که حتی فیروز میرزا هم هنگامی که از حکومت کرمان عزل شد، دست به دامن سید گردید و او را برای وساطت به تهران ‏فرستاد. سید جواد مدت زیادی در کرمان مسئولیت مذهبی داشته و به رغم جنگ ها و اتفاقات ناگوار و فقر و قحطی های فراوان، اما همچنان در پست امام جماعت و مسئولیت امور شرعیه که یک مسئولیت دولتی بوده، باقی مانده است.
در خصوص علم وی و یا اشرافیتش بر شعر و یا علوم دینی حرف های زیادی زده شده که عمدتأ از سوی نوادگانش بوده است. برای مثال از جلسات درس وی در مدرسه معصومیه و تفسیر سه بیت اول مثنوی در عرض سه ماه زمستان سخن به میان آمده و یا از حضور مخفیانه ملاهادی سبزواری در پای درس ایشان در همین مدرسه معصومیه گفته اند و یا گفته شده که به مدت دو سال به مکه و مدینه رفته و از محضر درس شیخ عبدالله سراج بهره برده است. این در حالی است که حتی یک کتاب در علوم اسلامی و یا معرفی مذهب تشیع و یا شعر از او بر جای نمانده است. بر مبنای آن چه که حاج سیاح از مدرسه معصومیه در سفرنامه اش گفته این مدرسه آن زمان خرابه ای بیش نبوده است. یکی از کارهای مهم ایشان در کرمان ایجاد دیوان خانه می باشد. دیوان خانه تصمیم گیری برای مشکلات قضایی مردم را به مانند عدالتخانه اما بر اساس قوانین شرعی بر عهده داشته است. وی به اتفاق سه تن از علمای آن زمان شامل مرحوم حاج آقا احمد و مرحوم آخوند ملا محمّد ربیع و مرحوم آخوند ملا یوسف عصرها در محل دیوان خانه می نشستند و به قضاوت می پرداختند و اختلافات مردم را حل و فصل می کردند.
به حدی که هر دعوایى به دیوان خانه امام جمعه مى‏رفت در همان جلسه اوّل فیصله مى‏پذیرفت. اما یکی از مشکلات این بوده که فقط فقرا با فقرا و یا مردم عادی می توانستند بر علیه هم اعلام دعوی کنند و هیچ گاه خان و یا ارباب و ثروتمندی در مواجهه با یک کارگر و مردم معمولی قرار نمی گرفته است. زیرا رسیدگی به دعاوی مردم بر علیه خان زادگان و شاهزادگان بر عهده شخص حاکم کرمان بوده و در این گونه مواقع همیشه حق به ثروتمند و قدرتمند داده می شد. یکی از کارهای ماندگار سید که دل کرمانیان را به دست آورده، ساختن رواقی بر روی محل سنگسار شدن مشتاق علی شاه می باشد. چنانچه به فکر افتاد تا محل قتل مشتاق را که به صورت تل خاکى در برابر مسجد جامع قرار داشت به مسجد اضافه نماید و در جای آن شبستانى بسازد تا محل خواندن نماز مردم گردد. او در این باره خوابی هم دیده که به وی گفته شده محراب را در گوشه شبستان قرار دهد. زیرا دقیقأ همان جا مکان سنگسار مشتاق علیشاه بوده است. بنابراین به معماران دستور می دهد که محل قتل مشتاق، محراب مسجد گردد. گفته شده که این تنها محرابى بوده که در تمام مساجد کرمان برخلاف عرف در وسط قرار نداشته است. به هر حال مرحوم آقا سید جواد علاوه بر این امور به تبعیت از پدران خود دستی بر بازرگانی کرمان داشته و از این راه ثروت زیادی کسب نموده است. به حدی که علاوه بر مالکیت کامل ساختمان دیوان خانه، باغ بزرگ و زیبایی هم در ریگ آباد داشته و کاروان‏سراى هندوها که محل تجارت بازرگانان هندی بوده نیز متعلق به ایشان می باشد و به اجاره هندی ها داده شده است. وی در زمان حیاتش موفق شد که کتابخانه بزرگی از کتاب های خطی و مهم روزگار خود را جمع آوری نماید. اما پس از فوتش به دست ورثه افتاد و در نهایت این اموال توسط آقاى احمد جوادى از نوادگان ایشان به کتابخانه دانشگاه تهران اهدا گردید.
آقا سید جواد شیرازی در دهم ذى القعده 1287 وفات یافت و به گفته شیخ یحیی احمدی از نویسندگان کرمانی جسد وی را در خارج از دروازه وکیل، در عمارتى که خودش بنا نهاده بود دفن کردند. مقبره وی از سال ها پیش به نام «مزار آقا» مشهور است. این زیارتگاه داراى چهار صفّه زیباى آیینه کارى شده است که در وسط آن آرامگاه و قبر مرحوم حاج سیّد جواد قرار دارد. مقبره از غرب به صحن بزرگ دوهزار مترى راه مى‏یابد. که در وسط آن آرامگاه مرحومه خانم گوهرتاج هروى واقع شده، از شمال به دو اتاق بزرگ و از جنوب به یک سالن مطالعه و از جنوب شرقى نیز به رواق امتداد دارد. تمام رواق‏ها به طرز زیبایى رسم بندى و مقرنس‏کارى شده اند. البته مرمت بنا در طی سالیان توسط ورثه ایشان انجام گرفته و کل بنا در تاریخ 18/2/1380به شماره 3821 ثبت آثار ملّی و تاریخى گردید.