آسیب شناسی بصری کتاب های درسی
تصویر چگونه در یادگیری مطالب تاثیر می گذارد؟

نوید جهان بخش – آرش خاموشی
نقش تصویر در یادگیری مطالب، مسئله ای است که اهمیتی غیرقابل انکار دارد. پیش از آشنایی تمدن با زبان، خط و حروف تنها زبان مشترک بین انسان ها تصویر بوده است. تصاویری که به مرور اشکالی استعاری تر و خلاصه تر به خود گرفته و در مسیری قرار دادی به حروف مبدل شده اند. نکته مهم این است که گرچه سالیانی طولانی از اختراع خط در تمدن انسانی می گذرد؛ اما هنوز هم ذهن در حال شکل گیری کودکان (مخصوصا در سال هایی که هنوز خواندن و نوشتن را به خوبی نیاموخته اند) تنها زبانی که به درستی درک می کند، همان زبان تصویر است. اهمیت تصاویری که در کتاب های درسی ارائه می شود شاید بیش از هر چیز در همین نکته مستتر باشد که زمان چشم گیری مورد نیاز است تا ذهن انسان اهمیت حروف را بیش از تصاویر در کتاب های آموزشی خود دریابد و خوانشی دقیق تر از مسائل آموزشی را به دست بیاورد.
به طور کلی در اهمیت تصاویر در آموزش می توان به پنج ویژگی در رابطه با جایگاه تصویر در ذهن انسان اشاره کرد:
1- تصاویر با سرعت بیشتری نسبت به متن در حافظه بلند مدت جای می گیرند. در این راستا می توان به نتایج تحقیقات دکتر لینل بورمارک(Dr.Lynnel Burmark) اشاره کرد که معتقد است:«ذهن به صورت ناخودآگاه، حرف ها، متن ها، مفاهیم و ایده ها را برای درک بیشتر به تصویر تبدیل می کند.»
2- انتقال پیام به واسطه تصویر با سرعت بیشتری اتفاق می افتد:
الف) تصویر می تواند در سیزده هزارم ثانیه در ذهن نقش ببندد.
ب) ذهن ما می تواند در هر ثانیه 36 هزار تصویر را ثبت کند.
ج) 90% از دریافت های اطلاعات در ذهن به تصویر تبدیل می شوند.
د) تصاویر نسبت به من 60 هزار برابر سریع تر درک می شوند.
هـ) 40 % نورون های عصی به شبکیه چشم متصل هستند.
3- تصاویر باعث افزایش درک مطالب می شوند بنابر تحقیقات انجام شده استفاده از تصویر تا 400 برابر به درک بیشتر از مطالب کمک می کند. این اتفاقی است که معموما به دلیل افزایش قدرت تجسم در فهم مسائل به وجود می آید. دکتر رابرت ای. هورن در این خصوص این گونه توضیح می دهد:«با ترکیب بصری، چیز تازه ای خلق می‌شود که شرایط افزایش هوش جمعی را فراهم می کند. زبان تصویر تاثیر بسیار زیادی در ارتقای درک انسان دارد. ظرفیت بالاتر برای ذخیره، درک مطالب و ترکیب حجم وسیعی از اطلاعات را به انسان می دهد.»
4- علائم تصویری محرک های قوی تری برای احساسات هستند. از آن جایی که تصویر نشانه گذاری های دقیق تری از زندگی را به مخاطب ارائه می دهد باعث افزایش هم ذات پنداری او می شود و این هم ذات پنداری ناگریز با افزایش درک و احساسات نسبت به موضوع همراه می شود.
5- استفاده از تصویر در کتاب های درسی انگیزه مطالعه را افزایش می دهد. این اتفاقی است که مخصوصاً در سن های کمتر برای دانش آموزان بیشتر رخ می دهد. حضور عکس، نقاشی و تصاویر مختلف در کنار متن ایجاد انگیزه بیشتری برای توجه به موضوع و متن مورد نظر در کتاب می کند.
این ها عواملی هستند که بر اهمیت حضور تصاویر در کتاب های درس تاکید می کنند. البته باید در نظر داشت که استفاده درست از تصویر خود نقشی پررنگ در این راستا ایفا می کند. تصاویر می توانند نقشی محرک و به همان اندازه پس زننده در راستای آموزشی ایفا کنند و نگاه روانشناسانه به مقاطع آموزشی، مسائلی که سعی در آموزش آن داریم و … می تواند نقش مهمی در استفاده موفق از تصویر در راستای آموزش داشته باشد.
رابطه بین محتوا و عنوان کتاب با اندازه و جنسیت و همچنین شیوه تصویرگری و صفحه آرایی آن بسته به درجه بندی سنی مخاطب، مسئله ای است که باید از سوی پدید آورنده با وسواس بسیار مورد بررسی قرار گیرد که همواره در سیستم آموزشی ما نادیده گرفته می شود. اما از بحث فیزیک (جنسیت) کتاب ها که بگذریم باید به این نکته اشاره کرد که در مجموع سال های تحصیلی ابتدایی که مهمترین سال های شکل گیری ذهن و اوج آمادگی برای پرورش خلاقیت انسان را تشکیل می دهند، جایی مستقیماً به هنرهای تجسمی اشاره نمی شود و این که تاثیر این نوع فعالیت و اساساً لزوم آن ها چیست و چه خواهد بود؟
آشنایی با هنر و هنرمندان در شکل زندگی نامه یا معرفی و تحیل به زبانی ساده از یک اثر معروف هنری مسلماً می تواند جرقه ای باشد برای بسیاری از دانش آموزان و آن ها را به مسیری هدایت کند که در آن مستعد و علاقمند به آن هستند. به شرطی که طرح چنین دروسی با یک نگرش حرفه ای و تخصصی و فارغ از دیدگاه های ایدئولوژیک صورت پذیرد. مثلاً می توان با گنجاندن دو مطلب در کتب آموزشی هر سال تحصیلی یک هنرمند شاخص ایرانی یا ترجیحاً هنرمند تاثیرگذاری از دیگر نقاط جهان و همچنین آشنا نمودن دانش آموزان با سبک ها یا رسانه های مختلف هنر به زبانی ساده و گویا او را مرحله به مرحله با این دنیا بی بدیل و صادقانه آشنا نمود. همچنین می توان از آثار تاثیرگذار هنری دنیا در پشت جلد کتاب درسی استفاده نمود. تصویری که در زیر آن در حد یک پاراگراف کوتاه نام اثر، پدیده آورنده آن و توضیحات مختصر دیگری نوشته شود. مسلماً درک نکات تاریخی و آشنایی با سبک ها در هنر برای سنین پایین و مقاطع ابتدایی دشوار است، اما نویسندگان و پژوهشگران این حوزه می توانند با زبانی ویژه و شیوه های جذاب در کتب درسی به دانش آموزش گیرندگان کمک کنند. مهم این است که آسیب شناسی در این حوزه به شکل آکادمیک صورت پذیرد و سپس طرحی اصولی برای گنجاندن چنین مقوله هایی ارائه گردد. متأسفانه در حال حاضر غیر از معدود تصویرسازی هایی که رنگ و بوی آثار تجسمی دارند و مستقیماً با متن در ارتباط هستند، همچنان نشانه هایی در رابطه با هنر در کتب درسی دیده نمی شود.
شاید طرح این مشکل تکرار مکررات باشد که آموزش هنر بحثی تخصصی است و گنجاندن ساعتی به این مقوله در قالب درس نباید جزئی از اوقات فراغت دانش آموزان به حساب آید و نهایتاً به نوشتن مصرع شعری به عنوان خوشنویسی یا طراحی و رنگ آمیزی از روی مدل حاضر و آماده بیانجامد، که اگرهمین موارد نیز با رعایت اصول و توسط فردی آموزش دیده انجام گیرد، بازهم قابل تأمل و مفید خواهد بود.