وضعیت کرمان در زمان حکومت سلجوقیان
دوران شکوفایی
علمی و اقتصادی کرمان

پیام ما- کرمان در دوران پس از اسلام تا مدت ها به عنوان ولایتی تابع، حکومت مرکزی مستقلی نداشته است. تواریخ محلی و عمومی تا پیش از استقرار سلجوقیان در کرمان به دلیل بی ثباتی و عدم شکل گیری دستگاه حکومتی مقتدر و متمرکز، تصویر روشنی از مراکز علمی این شهر به دست نداده اند. با شکل گیری حکومت سلجوقیان کرمان، تاسیس مدارس و توجه به علم آموزی و علما در اغلب مقاطع تاریخ این دوره به چشم می خورد.
آبادانی و توسعه در دوره سلاجقه کرمان
فرمانروایی این سلسله، هر چند در اواخر دچار انحطاط و تفرقه بود، ایام اقتدار این قوم، برای کرمان موجب امنیت، و آرامش نسبی بود و به توسعه آبادانی و تجارت این سامان کمک بسیاری کرد.
مراکز علمی
بعضی از فرمانروایان سلاجقه کرمان با وجود دور افتادگی از مراکز علمی در حمایت علما، تأسیس مدارس و تشویق شعر و ادب در این زمینه تلاش کردند.
از جمله مغیث الدین محمد به علم نجوم علاقه شخصی داشت و گویند در گواشیر، کتاب خانه بزرگی احداث کرد و پنج هزار نسخه کتاب نفیس هم وقف آن کرد.
توجه به امور آموزش در دوره سلجوقیان کرمان تفاوت قابل ملاحظه ای با گذشته داشت و رشد قابل توجهی را شاهد بود که عوامل متعددی در این امر دخیل بوده اند. هرچند در آن ایام نیز ارتباط تنگاتنگی میان سیاست های مذهبی و قبیله ای با وضعیت علمی کرمان به چشم می خورد. قدرت گیری قاورد سلجوقی در سال 440ه.ق، کرمان را از مبارزات فارس و خراسان حفظ کرد و باعث استقلال آن شد. قاورد علیرغم ساختن کاروانسرا و آبادانی جاده ها که به امور تجاری کمک فراوانی می کرد، با درگیری در منازعات سیاسی، دست به اقدام مهم عمرانی نزد. سلطان شاه نیز در منابع، پادشاهی عشرت دوست معرفی شده است. و اقدامی در جهت ساخت مراکز علمی در دوره او صورت نپذیرفت. دوره 13ساله حکومت توران شاه را می توان دوره آغاز جریانی فکری و فرهنگی در کرمان دانست. وزیر او نیز بسیار «ادب پرور و دانش دوست»بود. شکایت های مردم از حضور ترکان در خانه هایشان، باعث شد که توران شاه سه نقطه را مشخص کند که یکی محل مرقدش باشد و در نقطه ای دیگر مسجد جامعی بسازند که به «مسجد ملک» معروف است و در نقطه سوم محله ای جهت اسکان ترکان به همراه مدرسه و خانقاه و رباط ساخته شود.(کرمانی، 1326 :19) از نشانه های علاقه مندی توران شاه به علم و ادب، علاقه او به اشعار فارسی است و شاید برای اولین بار بود که در دربار کرمان شاعران معروف خراسانی و حتی عرب حضور پیدا می کردند و توران شاه و وزیر او را ستایش می کردند. ایران شاه به دلیل گرایش به اسماعیلیه و در نتیجه اتهاماتی که بر او می زدند، رابطه خوبی با علما و قضات نداشت و آن ها سد بزرگی در مقابل او به شمار می آمدند تا جایی که دست به کشتار علما زد. در نتیجه، اقدامات عمرانی و توجه به امور علمی که در دوره توران شاه رونق گرفته بود با وقفه ای پنج ساله روبرو شد تا این که در دوره حکومت طولانی مدت ارسلان شاه این روند ادامه یافت. ارسلان شاه حرکت فکری و فرهنگی روزگار توران شاه را ادامه داد و علم و هنر تا جایی در دوره او رشد کرد که از سراسر کرمان برای کسب دانش به این شهر می آمدند. زن ارسلان شاه،زیتون خاتون، از عوامل مهم در توجه ارسلان شاه به وضعیت علمی و آموزشی کرمان بود. وی در کرمان خیرات بسیاری انجام داد و از آن جا که لقب او «عصمت الدین» بود، اوقاف او را «اوقاف عصمتی» می نامیدند. مدرسه درب ماهان و رباط ربض یزدیان از بناهای دوران او بوده است.(محمد بن ابراهیم، 1343:36)
بازرگانی
در زمان طغرل شاه از بازرگانی در کرمان و عمان عایدی قابل ملاحظه‏ای به خزانه دولت رسید و توجه قابل ملاحظه‏ای هم به آبادانی بلوچستان شد.
با وجود پریشانی و قحطی و سختی شدیدی که در واپسین سال های فرمانروایی قاوردیان در کرمان حاکم بود، غلبه ملک دینار بر کرمان ظاهراً به عنوان غلبه یک منجی تلقی نشد.
گزارش ستایش آمیزی که صاحب تاریخ عقدالعُلی در این باب دارد، دست کم مبالغه آمیز است. بعد از سلاجقه کرمان قدرت محلی آن جا مدت زیادی در دست ملک دینار و اولاد او نماند و اندک زمانی بعد، براق حاجب، به آن جا آمد و سلسله قراختاییان را به وجود آورد.
اوقاف
موقوفات شهر کرمان در طول تاریخ در ارتباط با حکومت‌های حاکم به این سرزمین صورت گرفته است. قدیمی‌ترین موقوفات برجای‌مانده در شهر کرمان، مربوط به قرن پنجم هجری می‌باشد. در این دوره، سلجوقیان در کرمان تحولات شهرسازی ایجاد کردند به طوری که در بیرون شهر بنای حکومتی یا ارگ ساختند و در کنار آن، مسجد، مدرسه، خانقاه، شفاخانه، بازار و دیگر بناهای عام‌المنفعه ایجاد نمودند و برای پایداری این ابنیه، موقوفاتی بر آن ها قرار دادند.
بنای این ابنیه، تأثیر چندانی در وضع فرهنگی، آموزشی و اجتماعی کرمان نداشت. زیرا این امور موقتی بود. شاید این گونه تصور شود که موقوفات آن ها باعث پایداری و بقای آن ها شود. این محله جدید را به مناسبت لقب حاکم، عادل‌شاه یا پادشاه عادل،«محله شاه عادل» نامیدند که امروزه نیز به عنوان قدیمی‌ترین محله شهر کرمان به حساب می‌آید.
اما از این مجموعه تنها مسجد ملک ‌تورانشاه (مسجد ملک) باقی مانده که بنای آن در سال 478 هجری به پایان رسیده است. کرمان در دوره سلاجقه به واسطه موقوفات، یکی از آبادترین شهرهای ایران بود. حتی در دوران تیموری و قراقویونلو و آق‌قویونلوها هم در محدوده شهرهای آباد بود.
در باب وقف مسجد ملک و اطراف آن، چنین آمده است:«ارسلان‌شاه؛ فرزندان زیادی داشت. پسر بزرگش معزالدین و نام مادری‌اش زیتون خاتون بود. وی در کرمان موقوفاتی دارد شامل مدرسه، کاروانسرا، آب‌انبار و… لقبش عصمت‌الدوله و موقوفاتش به «عصمتیه» معروف بود. موقوفات عصمتیه بقا و دوامی نداشت و چندی بعد در حملات و جنگ‌ها از میان رفت. البته عصمتیه سلجوقی با عصمتیه قراختایی فرق دارد.
سلجوقیان در واقع یک شعبه مهم امپراطوری در سرزمین کرمان ایجاد کردند که حدود دویست سال عمر کرد. سلجوقیان کرمان توسط غزها سرنگون شدند و موجب مهاجرت گروه کثیری از مردم بومی و افراد قبایل سلجوقی به شهرهای دیگر شد.
در سال 611 هجری، خواجه قوام‌الدین زوزنی از طرف خوارزم حاکم کرمان شد و دستور داد علما و روحانیون به شهر وارد نشوند. علت آن هم، مخالفتی بود که علما نسبت به رفتار او داشتند. زیرا حاکم گفته بود تمام وقف نامه‌ها را پیش او ببرند و مجموع آن ها را در آب شست و رقبات را در حوزه دیوان گرفت. این رفتار وی موجب خشم علما شد و او را مجبور به اخراج علما کرد.
پس از فوت حاکم قراختایی کرمان ــ براق حاجب (632 هجری) ــ برادرزاده‌اش سلطان قطب‌الدین جانشین او شد و ترکان خاتون همسر براق را به ازدواج خود درآورد. ترکان به عصمه‌الدین ملقب شد و پس از مرگ شوهر، حکومت را به دست گرفت و کاروانسراها، قنوات، مساجد و مدارس متعددی در کرمان ساخت.
همچنین مرقد شوهرش ــ سلطان قطب‌الدین ــ را تعمیر و همان جا مدرسه‌ای بنا کرد و از اموال و املاک خود موقوفاتی در آن جا گذاشت و نام آن محل را«قطبیه» نهاد و استادانی برای تدریس علوم دینی در آن استخدام نمود.
این مدرسه اگرچه موقوفاتی داشت؛ اما پس از گذشت مدت زمانی کوتاه از بین رفت. به این صورت که پس از انقراض حکومت وی، شهاب‌الدین از علمای آن زمان فتوا داد کلیه موقوفات این ملکه باطل است. زیرا در عفت او شک داشتند. بنا براین کلیه وقفیات از کف رفت و مسجد جامع را نیز خراب کردند. مدرسه و موقوفات همه معدوم و مخروب شدند. ترکان‌خاتون همچنین برای جد خطیب محرابی شیخ برهان‌الدین، دو خانقاه ساخت و موقوفاتی به آن اختصاص داد. تصدی امور خانقاه و موقوفه به نویسنده کتاب مزارات کرمان ــ سعید خطیب محرابی ــ به ارث رسید. اما در عصری که کتاب تألیف شد، خانقاه، آبادی خود را از دست داده بود.