درست در روزهایی که سال ۲۰۱۹ تازه به پایان رسیده بود و خبری از همه‌گیری کرونا نبود، سازمان جهانی گردشگری (UNWTO) در گزارش خود اعلام کرد که در سال ۲۰۱۹ میلادی در مجموع ۱.۵ میلیارد سفر بین‌المللی در سراسر جهان به ثبت رسیده است که از رشد چهار درصدی در مقایسه با سال گذشته آن حکایت دارد.

براساس این گزارش، گردشگری در سال ۲۰۱۹ با ثبت ۱.۵ میلیارد سفر نسبت به سال ۲۰۱۸ میلادی با رشد چهار درصدی همراه بود و صنعت گردشگری جهانی نیز برای دهمین سال پیاپی رشد مثبتی را پشت سر گذاشت.

 

همه‌گیری و رشد منفی

با شیوع کرونا از روزهای پایانی سال ۲۰۱۹ و ابتدای ۲۰۲۰، گردشگری جهان با شوک عظیمی مواجه شد. سال ۲۰۱۹ سهم گردشگری از کل اقتصاد دنیا ۱۰ میلیارد دلار و حدود ۱۰.۴ درصد بود، درحالی‌که این عدد در سال ۲۰۲۲ به ۷.۷ میلیارد دلار یعنی ۷.۶ درصد رسید. بعد از آن رشد نسبی در سال ۲۰۲۳ رخ داد و سهم گردشگری از اقتصاد دنیا به ۹.۲ درصد یعنی ۹.۵ میلیارد دلار رسید.

آمار گردشگری در ایران هم این روند نزولی را با شیب بیشتری نشان می‌داد. بر این اساس، شاخص گردشگری ایران که در سال ۲۰۱۹ روی عدد ۹.۱۰۷ بود در سال ۲۰۲۰ با کاهش شدید به ۱.۵۵۰ نزول پیدا کرد.

 

گزارش شورای جهانی سفر و گردشگری نیز نشان می‌دهد ایران در سال ۲۰۲۲ در مجموع میزبان ۴.۱ میلیون توریست خارجی بود که این آمار هنوز ۵۵ درصد کمتر از آمار مسافران ورودی ایران در سال ۲۰۱۹ و پیش از همه‌گیری کروناست که عدد ۹.۱۱ میلیون نفر را نشان می‌داد. ایران در سال ۲۰۲۱ و ۲۰۲۰ نیز به‌ترتیب میزبان حدود ۹۹۰ هزار نفر و یک میلیون و ۵۵۰ هزار نفر گردشگر بود.

همچنین، در سال ۲.۱۹ نزدیک به دو میلیون نفر در مشاغل مرتبط با صنعت گردشگری ایران مشغول به کار بودند. این میزان مساوی با هشت درصد شاغلان کشور بود که با پیدایش ویروس کرونا این رقم ۳۳ درصد کاهش یافت و تا سال ۲۰۲۴ هم به میزان پیش از کرونا بازنگشت.

 

پیش‌بینی می‌شود در ۱۰ سال آینده تعداد شاغلان مشاغل مرتبط با سفر در ایران همچنان روی دو میلیون نفر باقی بماند که نشان می‌دهد وضعیت گردشگری ایران در یک حالت رکود و ایستایی است. درحالی‌که طبق سند چشم‌انداز، سهم ایران از درآمد گردشگری جهانی باید به دو درصد در سال ۱۴۰۴ رشد یابد به‌گونه‌ای که در سال ۱۴۰۴ سالانه نزدیک به ۳۰ میلیارد دلار از محل گردشگر ورودی، درآمد کسب کند.

 

باز هم آسیا پیشتاز است

سازمان ملل در تازه‌ترین گزارش خود اعلام کرده است که گردشگری جهانی در سال ۲۰۲۴ به سطوح پیش از همه‌گیری می‌رسد. براساس این گزارش، ارقام مربوط به سال گذشته نشان می‌دهد ۱.۳ میلیارد گردشگر به خارج از کشور سفر کرده‌اند که ۴۴ درصد بیشتر از سال ۲۰۲۲ و ۸۸ درصد از تعداد گردشگران در سال ۲۰۱۹ است.

سازمان جهانی گردشگری به بازیابی قوی‌تر بازارهای آسیایی اشاره، اما خاطرنشان کرد که بیشترین افزایش در خاورمیانه بود و خاورمیانه تنها منطقه‌ای بود که با ورود ۲۲ درصد بالاتر از سال ۲۰۱۹ بر سطوح قبل از همه‌گیری غلبه کرد.

اروپا، پربازدیدترین منطقۀ جهان، نیز عملکرد قوی داشته و گردشگری آن به ۹۴ درصد از ارقام سال ۲۰۱۹ رسید. ارقام گردشگری آفریقا نیز به ۹۶ درصد رسیده است. منطقۀ آسیا و اقیانوسیه با تنها ۶۵ درصد از سطوح پیش از همه‌گیری ضعیف‌ترین منطقه بود.

 

امیدی نیست

از نگاه آمارهای سازمان ملل، خاورمیانه تنها منطقه‌ای است که با ورود ۲۲ درصد بالاتر از سال ۲۰۱۹ بر سطوح قبل از همه‌گیری غلبه کرد. براساس پیش‌بینی «economy middle east» بخش گردشگری خاورمیانه پس از پایان پاندمی کرونا رونق گرفته و ورود گردشگران به خاورمیانه ۲۰ درصد افزایش پیدا کرده است. آنها همچنین پیش‌بینی کرده‌ بودند درآمد گردشگری این منطقه در پایان ۲۰۲۳ به ۱.۴ تریلیون دلار هم برسد و ۵۶ درصد از کل گردشگران جهان در خاورمیانه حضور داشته باشند. اما تکلیف ایران به‌عنوان یکی از کشورهای مهم خاورمیانه هنوز روشن نیست.

 

«محسن حاجی‌سعید» با بیان اینکه همۀ این بحران‌ها موجب شده است که گردشگران از سفر به ایران هراس داشته باشند، می‌افزاید: «وقتی به اعداد و ارقام نگاه می‌کنیم، ایران سهم جدی از تبادلات انسانی و تردد گردشگران در منطقه ندارد و هرچند سفر در تمام دنیا به‌سمت عادی شدن و بازگشت به پیش از شرایط کرونا در جریان است، اما دربارۀ ایران بتواند به این شرایط برسد جای تردید وجود دارد.»

به‌گفتۀ او، در همۀ این مدت ایران تلاشی برای رفع سفرهراسی و بهبود شرایطی که منجر به توصیه به سفر نکردن از سوی وزارت امور خارجۀ کشورهای اروپایی به‌عنوان بازار هدفمان نکرده است و به همین دلیل هنوز رنگ ایران در فهرست بسیاری از سایت‌های وزارت امور خارجۀ کشورها قرمز، یعنی ناامن است.

حاجی‌سعید البته به نکتۀ مهم دیگری هم اشاره می‌کند و‌ آن‌، مشکلاتی است که برای گردشگران واردشده به ایران پیش می‌آید: «چه‌بسا بخشی از این هراس گردشگران ارتباطی به بحرا‌ن‌ها ندارد و مربوط به مشکلاتی است که گردشگران در سال‌های گذشته بعد از ورود به ایران با آن مواجه شدند و به همین دلیل حالا نوعی احساس ناامنی دارند.»

 

او در این زمینه به دستگیری‌ گردشگران اشاره و تأکید می‌کند که از وزیر میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی می‌خواهد ترتیب یک جلسه را با شورای‌عالی امنیت ملی در این زمینه بدهد:‌ «در سال‌های گذشته گردشگرانی از روی ناآگاهی جایی بودند یا از محلی عکاسی یا فیلم‌برداری کردند که منجر به دستگیری‌ و واکنش وزارت امور خارجه کشورهای متبوعشان شد. هنوز وزارت امور خارجه ایران اقدام جدی برای رفع این سوءتفاهم انجام نداده است و گردشگری ایران هزینه‌های زیادی بابت این اتفا‌ق‌ها می‌دهد. تا این مشکل را رفع نکنیم، نباید توقع داشته باشیم سهم جدی از اعداد و ارقام اعلام‌شده از سوی سازمان ملل داشته باشیم.»

رئیس جامعۀ انجمن‌های راهنمایان گردشگری ایران تأکید می‌کند که باید حس امنیت در میان گردشگرانی که تمایل دارند به ایران سفر کنند، ایجاد شود: «ایران امنیت دارد، اما گردشگران حس امنیت ندارند. تا این مشکل را رفع نکنیم، نمی‌توانیم سهم جدی از گردشگرانی که به خاورمیانه سفر می‌کنند، داشته باشیم.»

 

او به مشکلات دیگری از جمله کمبود پرواز بین‌المللی، محدودیت‌ها در سفر به ایران، مشکلات زیرساختی و … به‌عنوان موانع دیگر این حوزه هم اشاره می‌کند و می‌گوید:‌ «یک اقدام خوبی هم در این میان انجام شده و آن لغو روادید یک‌طرفه است که انتظار داشتیم در گام دوم به‌سمت کشورهای بازار هدف یعنی کشورهای اروپایی باشد. تقاضای ما از هیئت دولت این است که کشورهای اروپایی را هم به این فهرست اضافه کنند، زیرا به‌جز کشورهای مهمی چون چند کشور عربی، هند و برزیل سایر کشورهای فعلی این فهرست بازار هدف ما نیستند.»

 

به سند چشم‌انداز هم نمی‌رسیم

طبق سند چشم‌انداز، سهم ایران از درآمد گردشگری جهانی باید به دو درصد در سال ۱۴۰۴ رشد یابد به‌گونه‌ای که در سال ۱۴۰۴ سالانه نزدیک به ۳۰ میلیارد دلار از محل گردشگر ورودی، درآمد کسب کند.

بااین‌حال، رئیس جامعۀ انجمن‌های راهنمایان گردشگری ایران در این باره هم می‌گوید:‌ «ما با این اعداد فاصلۀ زیادی داریم. بحران‌هایی که درباره‌اش صحبت کردیم، ما را حتی از اعداد و ارقامی که در زمان نوشتن این سند داشتیم پایین‌تر آورده و حالا با فاصلۀ زیادی که از آن داریم، نمی‌توانیم انتظار رسیدن به سند را داشت.»

 

حاجی‌سعید معتقد است اگر از همین امروز به‌سمت حل مشکلات گام برداریم که اغلبشان حاکمیتی است و در حوزۀ اختیار وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی نیست، شاید به بخشی از این اعداد برسیم و حتی اگر ۵۰ درصد آن را هم محقق کنیم، خوب است.

او اما معتقد است رسیدن به حتی ۵۰ درصد اهداف سند مستلزم این است که رئیس‌جمهوری حداقل یک جلسه با اهالی گردشگری برگزار کند، زیرا اقتصاد کشور ما می‌تواند با گردشگری به منافع پایدار برسد، بیکاری رفع شود، ایران‌هراسی و اسلام‌هراسی به حداقل ممکن برسد و ازاین‌رو، می‌توان گفت ما ابزاری بهتر از گردشگری برای رفع برخی مشکلات اساسی کشور نداریم و نباید گردشگری را فقط یک شعار ببینم.

 

**

«پیام ما» پیش‌ازاین هم در گزارشی با عنوان «همه به‌جز ایران از گردشگری خاورمیانه سود می‌برند» نوشته بود که توجه ایران به توسعۀ گردشگری از این زاویه اهمیت دارد که براساس پیش‌بینی وب‌سایت «academic.oup.com» آیندۀ سفر به خاورمیانه روند صعودی خواهد داشت. سازمان تجارت جهانی هم می‌گوید باوجود چالش‌های اقتصادی و نبود اطمینان ناشی از تنش‌ها و درگیری‌های ژئوپلیتیکی در این زمینه، گردشگری بین‌المللی در خاورمیانه در مسیر بهبودی و روند صعودی نسبت به دوران قبل از پاندمی کروناست و احتمالاً در ۲۰۲۴ نیز همین وضعیت برقرار خواهد بود.