جاجیم‌‌بافی یکی از بافته‌های کهن و پراکندگی جغرافیایی آن در سرزمین کوچ است. در تعریف مختصر و مفید از جاجیم باید به دو رویه بودن آن اشاره کرد. زیرانداز یا حتی رواندازی که پرز ندارد و تمام جذابیتش در نخ‌های رنگی و ظریف پشمی یا پنبه بافته‌شده آن خلاصه می‌شود و محافظی برای سرماست.

 

خاستگاه جاجیم‌بافی

پراکندگی جغرافیایی عشایری که جاجیم‌بافی می‌کنند، نشان می‌دهد این بافته مختص نواحی سرد کوهستان‌ها و کوهپایه‌هاست. بین اهالی بانه، سقز، مریوان، اورامان، سنندج، کامیاران، جاف، جوانرودی، کرمانشاهان و لهون، جاجیم‌بافی رواج داشته است. عشایر اطراف قوچان و لرهای ایتیوند بویراحمد و ممسنی از دیگر کوچ نشینانی هستند که به بافت جاجیم اشتغال داشتند. همدان، زنجان و طالقان هم شهرهایی است که جاجیم‌بافی در آن رواج داشت. جاجیم‌بافی در خانواده‌های روستایی و عشایری گیلان، مازندران، آذربایجان شرقی، اردبیل، ایلام، همدان، لرستان و فارس هم رواج داشته‌است. مازندرانی‌ها به این هنر «کرچال» می‌گویند و برای پوشش کف خانه‌ها و قالیچه‌های تزئینی استفاده می‌شوند. این هنر در روستاهای مازندران از جمله بندپی شرقی و غربی به عنوان یک هنر و منبع درآمد بوده‌ که اکنون به تعداد انگشتان یک دست هم هنرمندی در این رشته در این مناطق فعالیت نمی‌کند. نگاهی به هنرهای دستی در کشورهای همسایه نیز نشان می‌دهد جاجیم‌بافی در قفقاز و ترکمنستان به اسم «جاجم» انجام می‌شود. در ترکیه ممتازترین جاجیم‌ها را از نظر رنگ و بافت، تیره اویماق ترکمانان افشار می‌بافتند.

 

قدمت جاجیم‌بافی

جاجیم‌بافی به عنوان یکی از صنایع دستی رایج در ایران قدمت زیادی دارد و از دیرباز بین خانواده‌های روستایی و عشایر رواج داشته است و از تاریخ دقیق بافت جاجیم در ایران اطلاع چندانی در دست نیست. در نگاره‌ای متعلق به قرن هشتم، جاجیمی با نقش نوارهای مورب به چشم می‌خورد که از آن به عنوان روانداز استفاده می‌شده است. بر اساس شواهد باستان‌شناختی، بافت جاجیم از دیرباز در میان مردم دنیا رواج داشته  و از این میان دست بافته جاجیمی قوم نازکا در پرو پایتخت کشور «لیما»، متعلق به سده‌های سوم تا هشتم میلادی قابل استناد است.

 

کاربرد جاجیم‌بافی

جاجیم دست‌بافته‌ای که هم به عنوان زیرانداز استفاده می‌شود و هم به عنوان روانداز. این دست‌بافته سبک و رنگارنگ را بیشتر رختخواب‌های کنار اتاق می‌انداختند یا به عنوان رختخواب پیچ، روانداز و حتی رویه لحاف از آن استفاده می‌کردند تا به خانه رنگ و لعابی بدهد. تا زمانی که کرسی زغالی در خانه‌ها بود، معمولا از جاجیم برای روی کرسی استفاده می‌شد. جاجیم‌بافی دیگر کاربرد گذشته در زندگی امروزی را ندارد. برای همین هم هنرمندان راهی برای ورود جاجیم به زندگی امروز پیدا کردند. آرایه‌های پرنقش و نگار و رنگرنگ جاجیم بر روی وسایلی از جمله انواع پشتی، روتختی، روپشتی، دمپایی، کیف دستی، جامدادی، روکش صندلی اتومبیل، روفرشی، کوسن  و رومیزی استفاده شد. این اتفاق به سرعت بازار را اشتباه کرد تا جایی که طرح‌های تکراری باعث بی‌رغبتی مخاطب به این هنر دستی شد و دوباره چراغ کم فروغ جاجیم بافی را بی‌نورتر کرد.

 

نگاهی به زیر و بم جاجیم‌بافی

جاجیم از پشم بافته می‌شود و برای شروع باید روی دستگاه جاجیم‌بافی چله‌کشی شود. بافت جاجیم پس از تهیه نخ مورد نیاز در رنگ‌های مختلف یا چله‌کشی شروع می‌شود و اغلب تمام مراحل بافت مخصوصا چله‌کشی آن در فضای باز صورت می‌گیرد و گلوله‌های رنگی نخ به دور هر یک از ۴ میخ چوبی گردانده می‌شود. با گردش مداوم بافنده به دور ۴ ضلعی و تغییر دادن گلوله‌های رنگی نخ پشمی، طراحی (رنگ نقوش) جاجیم نیز شکل می‌گیرد. دستگاه جاجیم‌بافی، میخ، دفه، دار گیلان، شانه، شمشیره، ماسوره، سردار، کول، گورت، دار جولایی و ماکو هم جزو وسایل لازم برای جاجیم بافی است. جاجیم‌بافی در حالی که شبیه گلیم بافی است، تفاوت‌هایی هم دارد که جاجیم را از گلیم متمایز می‌کند. جاجیم در چهار تخته بافته و بعد از بافت به هم دوخته می‌شوند. طول بافت در جاجیم زیاد و عرض آن کم  و معمولا بین ۱۵ تا ۳۰ سانتی‌متر است. برای همین قطعه‌های نازک و بلند به هم دوخته می‌شود. اما گلیم از همان ابتدا به صورت یک دست و یکپارچه بافته می‌شود. جاجیم ظریف‌تر و نازک‌تر از گلیم است. از آنجا که جاجیم خاستگاه‌های مختلفی در شهرهای کشور دارد، ریزه‌کاری‌های بافت جاجیم هم در شهرهای مختلف کمی با هم متفاوت است. به هر حال مزیت جاجیم به دلیل ضخامتش و اینکه دو روست و پرز نمی‌دهد خلاصه می‌شود. در مناطق روستایی جاجیم یک هدیه ارزشمند تازه عروسان بود. نقوش جاجیم بیشتر به رنگ‌های سبز، زرد، قرمز، سفید و بنفش و در طرح‌های اشکی یا دندانه‌دار، تمام گل، نیم گل، نیم ساده، تسمه، و دندان موشی بافته می‌شود.