این نخستین بار نیست که برداشت نمک از دریاچه خشکیده سر و صدا به پا می‌کند. هر بار کسی ابهامی در این کار پیدا می‌کند و بعد از کلی بحث پیرامون این موضوع، مسئله به دست فراموشی سپرده می‌شود. دستِ آخر هم هیچ کس نظری قطعی نمی‌دهد که آیا برداشت نمک از دریاچه ارومیه براساس ضوابط محیط زیستی است یا خیر.

 

با این همه یک فرض مسلم وجود دارد. اهالی محلی، در دو استان آذربایجان شرقی و غربی برای سال‌ها و شاید قرن‌ها، مانند یک پیشه و فن آبا و اجدادی، هر وقت آب دریاچه پایین بود، از آن نمک برداشت می‌کردند. محمد موسوی از اهالی روستای «انگنه» در ارومیه این را تایید می‌کند که بسیاری از اهالی روستاهای حاشیه ارومیه این کار را از پدرانشان یاد گرفته‌اند. 

 

این روزها اما صحبت‌هایی شنیده می‌شود که در برداشت نمک ارومیه پای چینی‌ها و هدفِ برداشت لیتیوم در میان است. گرچه سندی از این ادعا منتشر نشده است اما تصویری از حضور کامیون در دریاچه ظنِ برداشت صنعتی را تشدید می‌کند. 

محمد موسوی می‌گوید که در حوالی گنگه این کامیون‌ها را ندیده و البته می‌داند همان چندشرکتی که از گذشته یعنی بیش از بیست سال نمک دریاچه را برداشت می‌کردند همچنان کار می‌کند. او اثری از خارجی ها ندیده است: «خلاصه خارجی‌ها، چینی یا هرجایی باید از کارگران ایرانی استفاده کنند و این چیزها که در روستا مخفی نمی‌ماند.» 

 

«ابراهیم فیضی» از اهالی «قالقاچی» است. صحبت‌های او نیز تقریبا همان است که محمد پیشتر گفته است. با این تفاوت که او نه فقط کامیون‌ها را می‌شناسد بلکه برخی رانندگان آن‌ها هم آشنا و هم ولایتی معرفی می‌کند: «تاجایی که می‌دانم نمک از دریاچه برای شرکت‌های ایرانی برداشت می‌شود. مجوزش را نمی‌دانم کدام اداره می‌دهد. اما در همهٔ سال‌ها هم برداشت مجاز نیست. سال‌هایی که مجوز برداشت می‌دهند برداشت با کارگر انجام می‌شود بعد چون فقط نمک خشک را می‌گیرند، بار کامیون می‌کنند و می‌برند.» 

 

سالی ۲۰ هزار تُن

تیر ۱۳۸۶ نخستین باری بود که موضوع برداشت نمک از دریاچه ارومیه به شکل گسترده‌ای در رسانه‌ها بازتاب پیدا کرد. آن زمان «محمد حاج زمانی» رئیس وقت سازمان صنایع و معادن آذربایجان غربی اعلام کرد که سالانه 20 هزار تن نمک از دریاچه ارومیه برداشت می‌شود.

خبرگزاری «مهر» به نقل از او نوشته بود: «دریاچه ارومیه با گستردگی حدود پنج هزار کیلومتر مربع با داشتن ۲۲۰ تا ۲۸۵ گرم نمک در هر لیتر آب بیش از چهار میلیارد و ۲۴۴ میلیون کیلوگرم نمک را در خود جای داده است. برداشت‌کنندگان در مناطق ساحلی ارومیه هر سال ۲۰ هزار تن نمک را به شکل سنتی از دریاچه ارومیه برداشت می‌کنند. نمک طعام موجود در دریاچه ارومیه به لحاظ برخورداری از رنگ سفید و شفاف و داشتن عناصر مفیدی همچون ید از غنی‌ترین نمک‌های جهان به شمار می‌رود اما با وجود معادن غنی نمک در آذربایجان غربی، صنایع فرآوری و بسته‌بندی این عنصر مفید و ارزشمند، متناسب با این منابع ایجاد نشده و صادرات نمک از این استان به سایر مناطق به صورت خام صورت می‌گیرد. هم اکنون در زمینه استحصال نمک برای 250 نفر اشتغال ایجاد شده که در صورت وجود منابع تبدیلی این میزان قابل افزایش است.»

 

 با وجود اینکه برداشت نمک از دریاچه در میان اهالی محلی عمومیت داشت، گرچه همه‌گیر نبود اما سه سال بعد از آن تاریخ طرح «کنترل ضوابط برداشت نمک و استقرار اکیپ نظارتی در حاشیه دریاچه ارومیه» اجرا شد.

«بیوک رئیسی» مدیرکل وقت حفاظت محیط زیست آذربایجان‌شرقی به ایرنا اعلام کرده بود که نبود اتحادیه یا سندیکای فعالان حوزهٔ نمک در استان، امکان ابلاغ و کنترل ضوابط محیط زیستی را نیز با مشکل مواجه می‌سازد: «انتقال نمک مرطوب خلاف ضوابط محیط زیستی و آلاینده است. در مجوزهای صادره به جمع‌آوری و برداشت نمک خشک در حاشیه محل برداشت تاکید شده است.»

 

درآمد اندک

با اجرای این قانون پای برداشت صنعتی از نمک ارومیه گسترش پیدا کرد و به نظر نظارت بر آن چندان اجرایی نشد. تا جایی که در سال 1394 ممنوعیت برداشت از دریاچه اعمال شد. 

براساس آنچه منابع محلی و گفت‌وگوهای «پیام ما» با اهالیه حاشیه‌نشین دریاچه ارومیه نشان می‌دهد حتی در فاصله سال‌های 1392 تا 94 هم برداشت نمک از این دریاچه به تمامی از بین نرفت. از نظر اهالی، بزرگترین مشکل در برداشت نمک را درآمد پایین حاصل از برداشت سنتی و فروش به مصرف کننده داخلی می‌دانستند. 

 

برندسازی نمک 

سال ۱۳۹۶ اما دولت تصمیم گرفت به ارومیه نگاه دیگری بیاندازد و حالا نمک دریاچه‌ای که تماما رو به خشکی بود را به عنوان یک کالای اقتصادی معرفی کند. «پرویز آراسته» مدیر‌کل وقت حفاظت محیط زیست آذربایجان غربی اعلام کرد که اقدامات لازم برای اخذ مجوز برداشت قانونی از نمک دریاچه ارومیه انجام شده است: «به منظور مقابله با برخی خطرات ناشی از برداشت‌های سنتی نمک از بستر دریاچه ارومیه، اداره کل محیط زیست استان آذربایجان غربی اقدام به درخواست مجوز برای برداشت‌های قانونی کرده است.»

به گفته او نمک دریاچه ارومیه «اقتصادی نهفته در بستر دریاچه ارومیه است که تلاش می‌شود تا با قانونی کردن برداشت‌ها و با نظارت‌های لازم، این نعمت خدادادی را به ثروت تبدیل شود.» او آن زمان نیز در رفع شبهاتی که در مورد برداشت‌های غیر‌مجاز نمک به صورت کلان از بستر دریاچه ارومیه مطرح است، گفته بود: «در حال حاضر کارخانه کاوه سو از استان آذربایجان شرقی برای تولید مواد اولیه شیشه اقدام به برداشت نمک می‌کند که این برداشت نیز قانونی است.»

 

کمک به احیا

این سال به نظر شروعی برای برداشت‌های بیشتر از دریاچه ارومیه بود. برداشتی که کمتر کارشناسی در تایید یا رد قطعی آن صحبت کرده است. فقط سال ۱۳۹۸ «مسعود تجریشی» مدیر وقت دفتر برنامه‌ریزی و تلفیق ستاد احیای دریاچه ارومیه اعلام کرده بود که در چند سال گذشته به علت کاهش تراز آب دریاچه ارومیه درصد نمک در بستر آن بالا رفته است ازاین‌رو برداشت آن نه‌تنها خللی در کار ستاد احیا ایجاد نمی‌کند بلکه کمکی به احیای دریاچه خواهد بود.

 

 ایرنا به نقل از او نوشته بود: « برداشت نمک از بستر دریاچه با مجوز سازمان حفاظت محیط‌زیست امکان‌پذیر است اما باید این برداشت از مکان‌های تعیین‌شده انجام شود تا آسیب بیشتری به دریاچه وارد نشود. تمام دریاچه‌های موجود در دنیا به لحاظ طبیعی عمر مشخصی دارند، در واقع دریاچه‌ای که الان می‌بینیم قبلاً دریا بوده است، مثلاً دریای خزر و دریاچه وان هزاران سال قبل به هم متصل بودند اما آب موجود در آن‌ها به‌تدریج عقب‌نشینی کرده و از هم جدا شدند، در واقع به‌مرور رسوب‌گذاری انجام شد و فرسایش‌ها اتفاق افتاد و از همدیگر جدا افتادند. از نظر علم زمین‌شناسی دریاچه‌ها عمر مشخصی دارند و تمام آن‌ها در آینده خشک می‌شوند و ما برای اینکه این زمان را در خصوص دریاچه ارومیه طولانی‌تر کنیم اقداماتی در قالبی ستاد احیای دریاچه ارومیه انجام می‌دهیم. البته تمام این اقدامات باید کاملاً علمی و مطالعه شده باشد، یکی از کارهای پیشنهادی برای نجات دریاچه ارومیه انتقال آب خزر به آن بود که در این راستا اگر قرار بود آب دریای خزر به سمت دریاچه ارومیه منتقل شود؛ در این صورت عمر دریاچه به ۵۰ سال می‌رسید یعنی کوتاه می‌شد، چون نمک‌های خزر با وارد شدن به ارومیه در کف آن ته‌نشین می‌شد از این‌رو پروژه انتقال منتفی شد. بر این اساس محاسبات و مطالعات برای انتقال آب را انجام دادیم مخصوصاً بعد از مطالعاتی که مشاوران خارجی برای انتقال آب خزر به دریاچه ارومیه برای وزارت نیرو داشتند به این جمع‌بندی کارشناسی رسیدیم که باید مقداری از نمک‌های دریاچه ارومیه را از کف آن برداشت کنیم تا بیلان نمک به سمتی نرود که دریاچه صاف و مسطح شود.» 

 

حالا در ارومیه چه خبر است؟

تلاش دولت طی یک دههٔ اخیر برای افزایش اشتغال به واسطه صنعتی کردن برداشت نمک خشک از ارومیه و اندک اطلاعات منتشر شده دربارهٔ عناصر ارزشمند دریاچه، سبب شده است تا این بار برداشت نمک به «لیتیوم» و «برم» نسبت داده شود. موضوعی که از سوی اداره‌های کل حفاظت از محیط زیست دو استان آذربایجان شرقی و غربی تکذیب می‌شود. 

 

«شهنام اشتری» مدیرکل حفاظت محیط زیست آذربایجان شرقی که برخلاف تصور عموم بیشترین برداشت نمک از دریاچه از استان او انجام می‌شود به «پیام ما» می‌گوید که برداشت لیتیوم از بستر دریاچه ارومیه به هیچ عنوان صحت ندارد: «مطالب کذب و شایعات در فضای مجازی مبنی بر اینکه املاح و مواد معدنی به غیر از نمک خشک برداشت می‌شود، افکار عمومی را دچار سوء‌تفاهم کرده است. طبق روال سال‌های گذشته از بستر دریاچه ارومیه برداشت نمک خشک با مجوز سازمان صنعت معدن و تجارت و موافقت سازمان حفاظت محیط زیست و با نظارت مستمر انجام می‌شود.»

 

به گفته او رو به خشکی رفتن دریاچه ارومیه هیچ ربطی به وجود یا عدم وجود منابع لیتیوم در آن ندارد، بلکه این مشکل ناشی از استفاده ناپایدار از منابع آبی حوضه آبریز دریاچه ارومیه و تغییر اقلیم است.

شایعات برداشت لیتیوم وقتی شدت گرفت که خبرگزاری «آناتولی» در استانبول خبری با این مضمون منتشر کرد: «در عین حال که رئیس سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌ معدنی ایران وجود لیتیوم در دریاچه ارومیه را تایید می‌کند، رییس اداره حفاظت محیط زیست ارومیه می‌گوید یک شرکت چینی درخواست دریافت مجوز برای برداشت شورابه‌های پارک ملی این دریاچه را داشت. علیرضا شهیدی، رئیس سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌ معدنی ایران تایید کرد که دریاچه ارومیه حاوی لیتیوم است.»

از سوی دیگر مختار خانی، رئیس اداره حفاظت محیط زیست ارومیه تصریح کرد: اخیرا یک شرکت چینی از طرف سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران (ایمیدرو) آمده و درخواست دریافت مجوز برای برداشت شورابه‌های پارک ملی دریاچه ارومیه را داشت، اما اداره حفاظت محیط زیست اجازه برداشت شورابه را از این منطقه به چینی‌ها نداد. شرکت چینی هم به دنبال ذخایر «برم» موجود در شورابه‌های دریاچه بود نه لیتیوم.

 

یک مندلیف در ارومیه

«هوشنگ احمدپور سامانی» معدن‌کاوی است که بر بستر دریاچه ارومیه مطالعه کرده است. او به «پیام ما» می‌گوید که «نمک دریاچه ارومیه به اندازه یک جدول مندلیف عناصر معدنی ارزشمند دارد» که استحصال بسیاری از آن ارزش اقتصادی دارد اما لیتیوم جزو عناصری نیست که برداشت آن از دریاچه ارومیه صرفهٔ اقتصادی داشته باشد: «برداشت نمک خشک ارومیه از گذشته وجود داشته و ممنوعیت برداشت مربوط به نمک مرطوب است. بسیاری از آن عناصر مانند منیزیم و منگنز بالایی در این نمک وجود دارد و اتفاقا لیتیوم هم جزو عناصر موجود است.» 

او تایید می‌کند که لیتیوم عنصر بسیار با ارزشی از نظر اقتصادی است اما میزان لیتیوم در نمک دریاچه ارومیه اصلا ارزش اقتصادی استحصال را ندارد: «متأسفانه همین حالا نمک دریاچه به جز بخش محدودی به سازمان راهداری برای مخلوط شدن با شن جاده فروخته می‌شود و استفاده اقتصادی لازم را ندارد. مطالعات مفصلی در ارومیه انجام دادیم آنچه وضعیت خطرناک برای دریاچه را تشدید می‌کند برداشت نمک آن نیست بلکه توسعهٔ کشاورزی و برداشت آبی است که دولت  در این منطقه در حال انجام آن است.»