هرچند «علی دارابی»، قائم‌مقام وزیر و معاون میراث‌‌فرهنگی وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی پیش‌ازاین اعلام کرده بود اعتبارات میراث‌فرهنگی در دولت سیزدهم سه برابر شده است،‌ اما این اعتبار در مقایسه با کل بودجهٔ کشور همچنان ناچیز است. بودجه سال ۱۴۰۲ کل کشور از حیث منابع و مصارف بیش از ۴۹ میلیون و ۹۴۷ هزار و ۱۴۴ میلیارد و ۸۳ میلیون ریال است و مجموع اعتبارات هزینه‌ای وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی ۱۴ میلیون و ۷۲۱ هزار و ۹۰۰ میلیون‌ ریال (معادل هزار و ۴۰۰ میلیارد تومان) و مجموع اعتبارات تملک دارایی‌های سرمایه‌ای ۱۹ میلیون و ۵۴۵ هزار و ۱۸۵ میلیون ریال (معادل هزار و ۹۰۰ میلیارد تومان) است که نشان می‌دهد سهم وزارتخانه از بودجهٔ کشور حدود ۰.۱۴ درصد بوده است. همین بودجهٔ سه هزار و ۱۶ میلیارد تومانی سال آیندهٔ وزارتخانه باید بین سه حوزهٔ میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی تقسیم و بخشی از آن صرف پروژه‌های تحقیقاتی شود. در این شرایط اما بررسی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی که با عنوان گزارش تخصصی «میزان تحقق اعتبارات وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی ذیل قانون بودجهٔ ۱۴۰۲ در هشت‌ماههٔ ابتدایی سال ۱۴۰۲» منتشر شده است، نشان می‌دهد در هشت‌ماههٔ اول سال ۱۴۰۲ به‌‌طور میانگین فقط حدود ۴۵ درصد از اعتبارات هزینه‌ای و حدود ۱۷ درصد از اعتبارات تملک دارایی‌های سرمایه‌ای تحقق یافته‌ است. همچنین، تاکنون اعتباری برای برنامه‌های ساماندهی و تملک مجموعهٔ تاریخی-فرهنگی تپه‌های هگمتانه، تقویت یگان حفاظت میراث‌فرهنگی از محل واگذاری اموال توقیفی و توسعه و گسترش فعالیت‌های ایرانگردی و جهانگردی تخصیص نیافته است.

 

تفکیک بودجه‌ای در وزارتخانه

مجموع اعتبارات هزینه‌ای وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی ۱۲ میلیون و ۱۰۶ هزار میلیون‌ریال (حدوداً معادل هزار و ۲۰۰ میلیارد تومان) و مجموع اعتبارات تملک دارایی‌های سرمایه‌ای ۱۸ میلیون و ۹۱۱ هزار و ۸۱۸ میلیون ریال (حدوداً معادل هزار و ۸۰۰ میلیارد تومان) است که به‌دلیل قانون استفادهٔ متوازن از امکانات کشور و توزیع عادلانه و رفع تبعیض و ارتقای سطح مناطق کمترتوسعه‌یافته و تحقق پیشرفت و عدالت مصوب ۱۳۹۳، سه درصد از اعتبارات مذکور به استان‌ها و شهرستان‌های تعیین‌شده اختصاص می‌یابد. از همین رو، با احتساب کسر این سه درصد از اعتبار مصوب قانون بودجه، مطابق ابلاغ سازمان برنامه‌وبودجه، مجموع اعتبارات هزینه‌ای وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی ۱۱ میلیارد و ۷۲۴ هزار و ۸۲۰ میلیون ریال (حدوداً معادل هزار و ۱۷۳ میلیارد تومان) و مجموع اعتبارات تملک دارایی‌های سرمایه‌ای ۱۸ میلیون و ۲۴۹ هزار و ۸۱۰ میلیون ریال (حدوداً معادل هزار و ۸۲۴ میلیارد تومان) می‌شود. همچنین، برای دستگاه‌های اجرایی ذیل وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی، مجموع اعتبارات هزینه‌ای ابلاغی برای پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری یک میلیون و ۱۷۸ هزار و ۴۵۳ میلیون ریال (معادل ۱۱۷ میلیارد تومان) و مجموع اعتبارات تملک دارایی‌های سرمایه‌ای آن ۵۰ هزار و ۹۶۰ میلیون ریال (معادل پنج میلیارد تومان) است. همچنین، مجموع اعتبارات تملک دارایی‌های سرمایه‌ای ابلاغی برای شرکت توسعهٔ ایرانگردی و جهانگردی نیز ۲۸۶ هزار و ۱۷۰ میلیون ریال (معادل ۲۸ میلیارد تومان) است.

 

از این اعتبار، همان‌طور که گفته شد به‌طور میانگین فقط حدود ۴۵ درصد از اعتبارات هزینه‌ای و حدود ۱۷ درصد از اعتبارات تملک دارایی‌های سرمایه‌ای تحقق یافته‌ است. این موضوع نشان‌دهندهٔ آن است که این وزارتخانه با مشکل جدی تخصیص نیافتن کامل اعتبار مصوب قانون بودجه رو‌به‌روست؛ موضوعی که عملاً باعث شده است اعتبارات پیش‌بینی‌شده برای موارد ساماندهی و تملک مجموعهٔ تاریخی، فرهنگی تپه‌های هگمتانه، تقویت یگان حفاظت میراث‌ فرهنگی از محل واگذاری اموال توقیفی و توسعه و گسترش فعالیت‌های ایرانگردی و جهانگردی به هیچ میزان تحقق نداشته‌ باشند. موضوعی که منجر به افزایش بیش‌ازپیش مشکلات و موانع تحقق هریک از عناوین مذکور می‌شود و بر چالش‌های موجود آنها می‌افزاید.

 

بودجه‌ای که کم است

وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی از سال ۱۳۹۸ تشکیل شده است و از سال ۱۳۹۹ با عنوان وزارتخانه در فهرست لایحهٔ بودجه قرار گرفته است، اما در همهٔ این سال‌ها، کمبود بودجه و اعتبار مهمترین سد راه اقدامات مختلف در هر سه حوزه و همچنین در نهادهای وابسته بوده است؛ کاوش، مرمت، حفاظت، نمایش آثار، توسعهٔ زیرساخت‌ها، جذب گردشگری، تحقق گردشگری پایدار و گردشگری دسترس‌پذیر، رونق صنایع‌دستی و صادرات، پژوهش در هر سه حوزه، موزه‌داری و به‌نوعی همهٔ زیرمجموعه‌های سه عنوان «گردشگری»، «میراث فرهنگی»‌ و «صنایع‌دستی» با کمبود اعتبار مواجه هستند تا جایی که همین چندوقت پیش، نهاد غیردولتی با عنوان انجمن خیران میراث فرهنگی شکل گرفت تا بخشی از وظایف وزارتخانه را بر دوش بگیرد.

 

انتشار لایحهٔ بودجهٔ ۱۴۰۲ هم در زمستان سال گذشته، واکنش بسیاری از کارشناسان و حتی خود مسئولان وزارتخانه را برانگیخت. «علی دارابی»، قائم‌مقام وزیر، در همان زمان در یادداشتی نوشت: «وزارت میراث‌‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌‌دستی اگر مورد توجه ویژه قرار گیرد، می‌تواند هزینهٔ ادارهٔ کشور را به‌جای نفت برعهده گیرد؛ به شرط آنکه یک‌بار همهٔ امکانات، ظرفیت‌ها، زیرساخت‌ها و اعتبارات و بودجه لازم را به آن اختصاص دهند. واقعاً با بودجهٔ سه هزار و ۱۷۷ میلیارد و ۳۸۶ میلیون و ۲۰۰ هزار تومان که برای وزارت میراث‌‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌‌دستی در نظر گرفته‌اند، درصورت تخصیص صد درصد آن که سال ۱۴۰۱ فقط ۳۵ درصد تخصیص داده شده است، از عهدهٔ معاونت میراث چه‌کاری ساخته است؟

 

سال گذشته فقط ۳۵ درصد بودجهٔ وزارت میراث‌فرهنگی به این وزارتخانه اختصاص داده شد و حالا حتی درصورت تخصیص صد دردصد بودجهٔ پیش‌بینی‌شده در سال ۱۴۰۲، باز هم کاری از معاونت میراث‌فرهنگی ساخته نیست. وزارتخانه ‌بالغ بر هزار میلیارد تومان تعهدات سفر هیئت محترم دولت و مطالبات نمایندگان محترم مجلس و مقامات و مسئولان استانی در حوزهٔ میراث فرهنگی را پیش روی خود دارد که این سیاهه خودش ۱۵ هزار میلیارد تومان می‌شود.»

کمبود اعتبار وزارتخانه حتی صدای وزیر را هم درآورده است، به‌طوری‌که «عزت‌الله ضرغامی»، وزیر میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی، پیش‌ازاین اعلام کرده بود که دولت بودجهٔ عمرانی این وزارتخانه در سال جاری از جمله بودجه‌ای را که برای مرمت آثار باستانی و تاریخی اختصاص دارد، پرداخت نکرده و میراث فرهنگی در حال نابودی است.

او این صحبت را در آیین آغاز به کار انجمن خیران میراث فرهنگی در هتل اسپیناس مطرح و تأکید کرده بود که «امسال یک‌هزار و ۵۰۰ میلیارد تومان بودجهٔ عمرانی وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی بود که البته بخشی از آن به مرمت مربوط می‌شد، ولی کشور گرفتار است و تا الان از این مبلغ هیچ‌چیزی به وزارت ما نیامده است.»

او یک‌بار هم اشاره کرده بود که حدود ۳۵ هزار اثر ملی ثبت شده است، اما میانگین بودجهٔ حفاظت از این آثار حدود روزی ۳۰۰ هزار تومان برای هر اثر است.

این نقل‌قول‌ها به‌خوبی نشان می‌دهد، بودجهٔ میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی حتی اگر به‌صورت صد درصدی هم اختصاص یابد، باز هم نمی‌تواند چالش‌های این سه حوزه را رفع کند، چه برسد به زمانی که همین اعتبار با رقم‌های ۴۵ و ۱۷ درصدی محقق شود.

 

توزیع نامناسب

بودجهٔ میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی ناچیز است، همان بودجهٔ ناچیز هم به‌طور کامل محقق نمی‌شود و دیگر اینکه همین اعتبار ناچیز با تحقق کم هم به‌درستی توزیع نمی‌شود؛ نه میان حوزه‌های مختلف و نه میان استان‌ها. از سهم سه هزار و ۱۶ میلیارد تومانی وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی از بودجهٔ عمومی، ۶۰ درصد برای میراث فرهنگی، ۲۰ درصد برای گردشگری و فقط هفت درصد برای صنایع‌دستی در نظر گرفته شده است. متولیان میراث فرهنگی معتقدند با این وضعیت، چالش استان‌ها به‌دلیل محدودیت منابع ادامه خواهد داشت و حتی برخی استان‌ها هم نسبت به توزیع نامناسب این بودجه اعتراض کردند.

«پیام ما» پیش‌ازاین دربارهٔ توزیع نامناسب بودجه گزارشی تهیه کرده بود که طی آن، «مهدی عابدینی»، معاون میراث‌فرهنگی ادارهٔ میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی مازندران در این‌ باره گفته بود: «بودجهٔ مرمتی استان حدود دو میلیارد تومان است و کفاف پروژه‌های مرمتی را نمی‌دهد.»

 

«طیبه حسین آخوندی»، رئیس گروه حفظ و احیای بناها و بافت‌های تاریخی هرمزگان نیز محدودیت بودجه را مهمترین دلیل انجام نشدن مرمت‌های فوری دربارهٔ میراث ثبت‌شدهٔ این استان عنوان کرده و به «ایسنا» گفته بود: «مبلغ تخصیص‌داده‌شده برای مرمت بناها بسیار کم است و باید دیدگاه توزیع اعتبار در این حوزه اصلاح شود. میراث‌فرهنگی هم دستگاه فرهنگی است و هم عمرانی، اما بخش عمرانی آن که شامل مرمت است، در نظر گرفته نمی‌شود. مرمت بنا خیلی بیشتر از دیگر حوزه‌های عمرانی هزینه‌بر است.»

در استان البرز هم مرمت و بازسازی فوری «کاخ مروارید» حدود ۸ تا ۹ میلیارد بودجه می‌خواهد، اما هنوز هیچ ابلاغیه‌ای برای تأمین این هزینه وجود ندارد. به گفتهٔ «شهباز محمودی»، معاون میراث‌‌فرهنگی البرز، نه‌تنها در این حوزه که در کاوش‌های باستان‌شناسی هم هیچ اعتباری تعیین نشده است، درحالی‌که مرمت کامل کاخ مروارید به ۱۵۰ میلیارد تومان اعتبار نیاز دارد.

در استان قم هم دو محوطهٔ باستانی در اولویت کاوش قرار دارند، اما سهم ناچیز کاوش‌ها از بودجه‌های تخصیصی، انجام آنها را به تعویق می‌اندازد. «عمار کاووسی»، معاون میراث‌فرهنگی قم هم این موضوع را تأیید کرده و به «ایسنا» گفته است که کاوش این دو محوطه به شرط تأمین بودجه انجام‌ می‌شود.

به گفتهٔ «منصور مهرزاد»، رئیس میراث‌فرهنگی کردستان که مرمت ابنیه تاریخی هم غالباً هزینه‌بر است و با مبالغ اندک درنظرگرفته‌شده همخوانی ندارد و قادر نیستیم که هرگونه حفاظتی دربارهٔ این آثار داشته باشیم و ادعای استان‌ها نسبت به کمبود بودجه در این حوزه کاملاً درست است.

 

**
بررسی‌ صحبت کارشناسان و همچنین گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی به‌خوبی نشان می‌دهد باید این موضوع را یک‌بار دیگر تکرار کنیم که: «هرچند محقق نشدن طرح‌های مرمت در حوزهٔ میراث‌فرهنگی، طرح‌های توسعه در حوزهٔ گردشگری و طرح‌های احیا در حوزهٔ صنایع‌دستی قطعاً منجر به از دست رفتن میراث به‌جامانده از گذشته ایران خواهد شد، اما همین حالا هم به تأیید کارشناسان بخش قابل‌توجهی از میراث کشور در معرض تخریب و فرسودگی قرار دارند. کشف و کاوش‌های تاریخی به‌دلیل کمبود بودجه رها شده‌اند و حریم آنها در حال از بین رفتن است. آثار ارزشمند در روستاها و شهرهای کشور هم با وجود شرایط ثبت ملی و شاید جهانی به‌دلیل بودجهٔ ناکافی خاک می‌خورند. به همین دلیل ضرورت دارد نگاه‌ها در زمینهٔ تخصیص بودجه به این حوزه تغییر و حیات آنها را تجدید کند.»