«بزرگترین تودهٔ مرجانی قشم در خطر حذف شدن همیشگی از روی کره زمین!» این خبر چندی پیش در شبکه‌های اجتماعی در ابعاد گسترده منتشر شد و بار دیگر توجه‌ها را به‌سمت این زیستگاه‌ها جلب کرد. از «بهزاد زادهوش»، پژوهشگر حفاظت و مدیریت تنوع‌ زیستی، پرسیدم آیا بزرگترین تودهٔ مرجانی قشم در خطر حذف شدن همیشگی از روی کره زمین است؟ پاسخ زادهوش این بود: بخشی از این روند طبیعی است و بخشی از آن را با اقدامات بهسازی می‌توان بازیابی کرد.

 

آب‌سنگ‌های مرجانی سه نوع ساختار دارند، لکه‌ای یا حاشیه‌ای (Fringe/Patch)،‌ حلقه‌ای (Atoll) و سد یا دیواره (Barrier). به گفتهٔ زادهوش در ایران مرجان‌ها از نوع حاشیه‌ای یا لکه‌ای هستند که به‌صورت توده‌ای در حاشیهٔ اغلب جزایر ایرانی وجود دارند و در استرالیا سدها و دیواره‌های مرجانی و در مالدیو مرجان‌های با ساختار حلقه‌ای مواجه هستیم. ازاین‌روست که گزاره‌ای که در برخی خبرها دربارهٔ تخریب سدهای مرجانی در ایران آمده‌، اشتباه است. «خلیج فارس گرمترین و شورترین دریای جهان است. همین موضوع سبب شده مرجان‌ها در این منطقه ویژگی خاصی داشته باشند. از نظر الگوی دمایی هر هفت-هشت سال یک‌بار شاهد شوک دمایی بالا و به‌دنبال آن سفیدشدگی مرجان‌ها هستیم. این اتفاق یک‌بار در لارک می‌افتد و یک‌بار در هرمز یا هنگام! پس از هر سفیدشدگی هم روند احیا، بدون مداخلهٔ انسانی و یا کشت مرجان رخ می‌دهد و بارها شاهد بهبود شرایط بوده‌ایم.»

 

گرچه احیا می‌تواند اتفاق بیفتد، اما زمانی که مداخله افزایش می‌یابد آیا به‌شکل منطقی شاهد حذف همیشگی مرجان‌ها نخواهیم بود‌، مشابه آنچه گردشگری کیش و قشم بر سر این محدوده‌ها آورد؟ «در کیش و قشم شاهد فشار گردشگری و توسعه به عرصه‌های ساحلی هستیم. به‌عنوان مثال فشار فعالیت‌های انسانی در سایت‌های غواصی کیش و قشم، باعث سفیدشدگی و مرگ مرجان‌ها شده است. در قشم هم فشار اقدامات مرتبط با گردشگری و جامعهٔ صیادی صدمه‌های زیادی به مرجان‌ها زده‌ است. زمانی که دریا طوفانی می‌‌شود لنج‌ها در مناطق کم‌عمق لنگر می‌اندازند تا در محدوده‌های مرجانی گیر کند. متأسفانه‌ آموزش‌های داده‌شده در این زمینه تاکنون چندان موفق نبودند.»

 

از نظر زادهوش گرچه محدوده‌‌های مرجانی ایران شرایط مساعدی ندارند، اما این گزاره که آنها در حال محو شدن و از بین رفتن همیشگی هستند هم درست نیست. «گاهی دستکاری‌ها باعث از بین رفتن مرجان‌ها در یک محدوده می‌شود، اما می‌بینیم یک کیلومتر آن‌طرف‌تر محدودهٔ جدیدی را تشکیل می‌دهند؛ زیرا تخم آنها در آب در حال حرکت است. به‌این‌ترتیب، لکهٔ جدیدی از تجمع مرجانی شکل می‌گیرد. در ایران بارها این اتفاق افتاده است.» او در همین رابطه مثالی از کیش می‌آورد،‌ در این جزیره در منطقه‌ای مرجان وجود نداشت و در سال‌های بعد شاهد اکوسیستم جدید و لکه‌ای از آنها هستیم. «شرایط در خلیج‌فارس یکسان نیست. جزایری مانند خارک و خارکو  تنها جزایری هستند که در عرض جغرافیایی بالاتری قرار گرفته و جزو استان بوشهر هستند و آب این منطقه سردتر است. مرجان‌های این منطقه به‌ندرت سفید می‌شوند؛ چون الگوی دمایی هرمزگان را تجربه نمی‌کنند.»

 

یکی از راهکارهایی که برای حفاظت از مرجان‌ها انجام شد، جابه‌جایی این پهنه‌ها بود. «جابه‌جایی چندین‌بار در چابهار انجام شد و شاهد انجام پروژه‌های مشابه در بوشهر، کیش، هندورابی و… هم بوده‌ایم. زمانی که می‌خواستند بندر شهید بهشتی را در چابهار تأسیس کنند، کار جابه‌جایی را به یکی از اساتید دانشگاه سپردند. متأسفانه در آن زمان کار به‌خوبی صورت نگرفت و مکان‌یابی برای استقرار جدید مرجان‌ها مناسب نبود، اما بعدتر تیم دیگری به‌شکل موفقیت‌آمیز این کار را انجام داد. در جزیرهٔ هندورابی که قرار بود جزیرهٔ آرامش گردشگران شود هم اسکله و موج‌شکن تأسیس و مرجان‌ها را جابه‌جا کردند.» از نظر این پژوهشگر حفاظت و مدیریت تنوع زیستی جابه‌جایی اگر به‌شکل استاندارد انجام شود،‌ بدون اشکال است. «زمانی که از جابه‌جایی استاندارد صحبت می‌کنیم، به‌معنی بدون تلفات بودن این موضوع نیست. تلاش همیشگی این بوده که تلفات حداقلی شود‌، کمااینکه در انتقال گونه‌های گیاهی و جانوری نیز تلفاتی اتفاق می‌افتد.»

او همچنین از دو پروژهٔ تکثیر مرجان در کیش و قشم نام می‌برد. «یک سرمایه‌گذار خصوصی در کیش با هزینهٔ شخصی این کار را انجام می‌دهد و در قشم نیز پروژه‌ای در همین زمینه تعریف شده است.»

 

اولویت اقتصاد به محیط زیست

سال‌هاست که «آرش شیروانی» در قشم به کار غواصی مشغول است و روند تحولات مرجان‌ها را از نزدیک مشاهده کرده است. «مرجان‌ها با چالش‌های متعددی مواجه‌اند. در مواردی شاهدیم که در توالی طبیعت صرفاً چرخشی از یک حالت به حالت دیگر رخ می‌‌دهد و باز به حالت اولیه بازمی‌گردیم؛ نمونه‌اش در آتش‌سوزی‌های طبیعی دوره‌ای جنگل‌ها! اما متأسفانه گاهی به اسم توالی طبیعی، انسان‌ها مداخله‌هایی انجام می‌دهند و بعد آن را به‌عنوان یک فرآیند طبیعی جا می‌زنند.»

از نظر این زیست‌شناس ساخت‌وسازهای انجام‌شده در نواحی ساحلی و لایروبی‌ها صدمهٔ جدی به مرجان‌ها زده است. «مرجان‌ها زیستگاه‌هایی به‌شدت حساس نسبت به نشست رسوبات هستند. آنها تنها یک لایهٔ زندهٔ بالایی دارند که تحت‌تاثیر این عامل سفید می‌شوند و از بین می‌روند.»

 

شیروانی تودهٔ مرجانی قشم را بزرگتر از آن می‌‌داند که با یک لایروبی از بین برود. « قطعاً بخشی از این توده از بین می‌رود، ولی هرچه از محل لایروبی فاصله بگیریم، شاهد خواهیم بود که بازسازی با سرعت بیشتری صورت می‌گیرد.»

به گفتهٔ این زیست‌شناس نه‌تنها در ایران بلکه در دنیا بحث‌های محیط‌ زیستی بیشتر نمادین است و نه اصولی! «اگر از نظر اقتصادی پروژه‌ای به‌نفع کشور باشد، محیط‌ زیست کاملاً در حاشیه قرار می‌گیرد. بارها شاهد احداث اسکله‌ای بوده‌ایم که جریان دریا را تغییر داده و کل زیستگاه را متحول کرده است.»