آلودگی هوا را شاید بتوان مهمترین معضل محیط زیستی در شهرهای کشور دانست که طی سالیان اخیر پیامدهای گسترده‌ای نظیر خسارات سلامت شهروندان، کاهش کیفیت زندگی و تعطیلی مدارس، ادارات و کسب‌وکارها را به‌همراه داشته است. طی سالیان اخیر برای حل این معضل راهکارهای متعددی نظیر نصب فیلتر دوده، اسقاط وسایل نقلیهٔ فرسوده، افزایش ناوگان عمومی، جایگزینی موتورسیکلت‌های برقی و استفاده از سوخت جایگزین CNG پیشنهاد شده اســت. براساس گزارش بانک جهانی در سال ۲۰۱۸ اسقاط و بهبود سامانهٔ نظارت و اجرا از راهکارهای بااولویت ناوگان حمل‌ونقل سنگین، تجهیز ناوگان سنگین به فیلتر دوده، توسعهٔ محدودهٔ LEZ اول کاهش آلودگی هوای تهران معرفی شده است. مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارش «الزامات تشخیص فرسودگی وسایل نقلیه با نگاه به آیین‌نامهٔ اجرایی ماده ۸ قانون هوای پاک» که از سوی دفتر زیربنایی این نهاد تهیه شده است، می‌گوید: «اولویت‌بندی و رتبه‌بندی بین راهکارهای مؤثر برمبنای هزینه‌های اجرا و میزان اثرگذاری آنها در کاهش آلودگی هوا موسوم به تحلیل هزینه-فایده نشان دادند که اسقاط ناوگان فرسودهٔ همهٔ وسایل نقلیه و همچنین گازسوز کردن یا نصب فیلتر دوده روی اتوبوس‌های غیرفرسوده، بهترین راهکارهای کاهش آلودگی هوای تهران خواهند بود.»

 

علاوه‌براین، در کنار مزایای محیط زیستی و بهبود کیفیت هوا، خودروهای فرسوده موجب افزایش مصرف سوخت و انتشار دی‌اکسیدکربن می‌شود. این مطالعه از دو کشور مترقی مثال می‌آورد: «ایالات متحدهٔ آمریکا و آلمان از جمله کشورهایی هستند که برنامه‌های اسقاط وسایل نقلیه را با هدف صرفه‌جویی مصرف سوخت و انتشار دی‌اکسیدکربن و رونق صنعت خودرو اجرا کرده‌اند. برنامه‌های اسقاط وسایل نقلیه همچنین می‌تواند محرکی اقتصادی برای صنعت خودرو باشد. پس از شروع رکود اقتصادی جهانی در اواخر سال ۲۰۰۸ که طی آن فروش خودرو به‌شدت کاهش یافت، بسیاری از مناطق جهان برنامهٔ مالی اسقاط وسایل نقلیه را برای تشویق مصرف‌کنندگان اجرا کردند. به‌عنوان مثال، مزایای اقتصادی سیستم کمک‌هزینهٔ خودرو در سال ۲۰۰۹ در ایالات متحده بیش از مزایای محیط زیستی مورد توجه بوده است.»

 

فقدان نظارت بر مراکز معاینه فنی

این مطالعه اعدادی قابل‌توجه از میزان خودروهای فرسوده فقط در شهر ارائه می‌دهد. بر این اساس، در حال حاضر در کشور بیش از سه میلیون خودرو در سن مرز فرسودگی هستند که بیانگر ضرورت اقدام جدی در این خصوص است. میزان مصرف بنزین کشور نیز به بیش از ۱۱۰ میلیون لیتر در روز رسیده و از میزان متوسط تولید پیشی گرفته است. با توجه به روند کند افزایش تولید بنزین در کشور و رشد سالانهٔ پنج الی ۱۰ درصدی مصرف بنزین درصورت تداوم شرایط فعلی، کشور به واردکنندهٔ بنزین تبدیل خواهد شد. در سال ۱۴۰۰ میانگین عمر ناوگان وسایل نقلیهٔ عمومی باری کشور بیش از ۱۹ سال بوده است. خلاصه‌وضعیت کلی ناوگان وسایل نقلیه در حال تردد در شهر تهران بیانگر عبور بیش از ۴۰ درصد وانت‌ها، بیش از ۹۰ دردصد مینی‌بوس‌ها، بیش از ۳۰ درصد کامیون‌ها، بیش از ۱۵ درصد سواری‌ها، بیش از ۶۰ درصد تاکسی‌ها و بیش از ۸۰ درصد اتوبوس‌ها از سن مرز فرسودگی است.

 

طبق ماده ۵ آیین‌نامهٔ اجرایی ماده ۸ قانون هوای پاک، وزارت کشور موظف به تشدید نظارت بر عملکرد مراکز معاینه فنی کلانشهرها با افزایش بازرسی سرزده و حضور نیروی ناظر مقیم از طریق شهرداری‌ها بوده است. همچنین، وزارت کشور با همکاری سازمان حفاظت محیط زیست  به تدوین و ابلاغ دستورالعمل نحوهٔ تشدید نظارت، ظرف سه ماه موظف شده بودند. مرکز پژوهش‌های مجلس می‌گوید: «دستورالعمل فوق در سال ۱۴۰۱ در کمیسیون امور زیربنایی، صنعت و محیط زیست دولت درحال بررسی نهایی بود، اما سازمان حفاظت محیط زیست در اقدامی ناصواب طی مکاتبه‌ای با دفتر حمل‌ونقل و دبیرخانهٔ شورای‌عالی هماهنگی ترافیک شهرهای کشور آن را از دستورکار خارج کرد و در حال حاضر دستورالعمل مصوب برای نظارت بر این مراکز وجود ندارد. توجیه سازمان حفاظت محیط زیست برای این اقدام ابلاغ قانون ساماندهی صنعت خودرو بود، درحالی‌که نیازی به چنین اقدامی وجود نداشته است و می‌توانست این دستورالعمل با استناد به آیین‌نامهٔ اجرایی ماده ۸ قانون هوای پاک اجرایی شود.

 

ضعف سازوکارهای اجرایی

یکی از محدودیت‌های سازوکار فعلی مراکز معاینه فنی برای تشخیص فرسودگی وسایل نقلیه آن است که در این مراکز صرفاً پلاک ماشین مورد بررسی قرار می‌گیرد و اصالت خودرو چک نمی‌شود. همین مسئله زمینهٔ تخلفات را برای دریافت گواهی معاینه فنی خودروهای فاقد کیفیت فراهم کرده است: «انتظار می‌رود مالکان وسایل نقلیه در مرز فرسودگی نیز برای اخذ گواهی معاینه فنی متوسل به راه‌های غیرقانونی شوند. یکی دیگر از معضلات مراکز معاینه فنی مبتنی‌بر نیروی انسانی بودن فرایندهاست که زمینهٔ تخلفات در این مراکز را فراهم می‌کند. طبق آیین‌نامهٔ اجرایی قانون هوای پاک مصوب  ۹ خرداد ۱۴۰۰ «وسیله نقلیهٔ موتوری فرسوده وسیله‌ای است که بدون توجه به حد سن مرز فرسودگی، پس از دو دورهٔ متوالی نتواند گواهی معاینه فنی معتبر اخذ نماید. طبق تعریف فوق اگر مالک وسیله نقلیه‌ای که از سن مرز فرسودگی گذشته است، بخواهد آن را از رده خارج کند می‌بایست طی بازه زمانی مشخص‌شده هر شش ماه یا هر سه ماه یک‌بار به مراکز معاینه مراجعه کند و دوبار هزینه مربوطه را بپردازد تا وسیله نقلیهٔ آن به‌عنوان وسیلهٔ فرسوده پذیرفته شود. از طرفی اگر وسیله نقلیه در مرز فرسودگی، طی بازه‌های زمانی تعیین‌شده برای اخذ گواهی معاینه فنی مراجعه نکند، صرفاً پلیس آن را جریمه می‌کند، اما محدودیت‌های وسیله نقلیهٔ فرسوده بر آن اعمال نمی‌شود.»

 

این گزارش همچنین می‌گوید مراکز معاینه فنی در کشور معمولاً وسیله نقلیه را براساس آزمون‌های مختلفی نظیر بررسی عیوب ظاهری، سنجش شدت صوت، سنجش آلایندگی، سنجش هم‌راستایی چرخ‌ها و سنجش، قدرت ترمزگیری مورد ارزیابی قرار می‌دهند: «ارزیابی مراکز معاینه فنی در زمان‌بندی‌های تعیین‌شده موجب سوق دادن افراد به تعمیر و نگهداری مناسب وسایل نقلیه محسوب می‌شود. اما پرسش مهمی در اینجا وجود دارد که آیا آزمون‌های مراکز معاینه فنی برای تشخیص وسایل نقلیهٔ فرسوده کفایت می‌کند؟ به‌نظر می‌رسد اگر قرار است تشخیص فرسودگی (یا عدم فرسودگی)در این مراکز صورت گیرد، ضروری است معیارهای ویژه‌ای در این خصوص تعیین شود.»

 

تشدید نظارت بر مراکز معاینه فنی

مرکز پژوهش‌های مجلس همچنین تأکید می‌کند با توجه به شاخص‌های آلودگی هوا که کشور در شهرهای گوناگون به‌ویژه پایتخت تجربه می‌کنند، برای سازوکار تشخیص وسایل نقلیهٔ فرسوده تعریف زیر پیشنهاد می‌شود: وسیله نقلیهٔ فرسوده وسیله‌ای است که از سن فرسودگی عبور کند، مگر اینکه بتواند در بازه‌های زمانی تعیین‌شده گواهی‌ عدم فرسودگی را اخذ کند. «برای اعطای گواهی عدم فرسودگی ضروری است سازوکار مجازی تدوین شود. هرچند مراکز معاینه فنی کشور بهترین زیرساخت را برای اعطای گواهی عدم فرسودگی دارند، اما ضروری است فرایند و سازوکار دقیق‌تری برای تشخیص فرسودگی تعریف شود. در این راستا با توجه به قانون ساماندهی صنعت خودرو که تردد وسایل نقلیهٔ فرسوده در کلانشهرها را ممنوع اعلام کرده است، باید زیرساخت لازم برای ایجاد مراکز معاینه فنی ویژهٔ گواهی عدم فرسودگی در کلانشهرهای کشور فراهم شود. با توجه به اهمیت مسئلهٔ تشخیص وسایل نقلیهٔ فرسوده در کشور ضروری است سازوکارهای نظارتی شدیدتری برای مراکز معاینه فنی ویژهٔ گواهی عدم فرسودگی تعیین شود؛ به‌طور مثال ضروری است فرایند به‌طوری طراحی شود که اصالت وسایل نقلیه حین ورود بررسی شوند. بر کسی پوشیده نیست که در حال حاضر تخلفات گسترده‌ای در مراکز معاینه فنی، حتی در کلانشهرها، صورت می‌گیرد. تخلفاتی مانند صدور گواهی غیابی و خلاف واقع، تخلف در انجام آزمون‌ها توسط اپراتور، وجود ایراد در تجهیزات مراکز معاینه فنی و… از تخلفات رایج در مراکز معاینه فنی هستند. بنابراین، لازم است با ایجاد سازوکارهای مطمئن، تاحدامکان میزان این تخلفات را کاهش داد. از جمله این سازوکارها می‌توان به افزایش انجام بازدیدهای سرزده از مراکز، چکاپ دورهای تجهیزات مورد استفاده در مراکز معاینه فنی، ایجاد گشت نامحسوس در مراکز معاینه فنی به‌عنوان مراجعه‌کننده و بررسی آماری میزان قبولی یا مردودی مراجعه‌کنندگان به مراکز معاینه فنی از سوی نهادهای ناظر اشاره کرد. حذف حداکثری نیروی انسانی از فرایندها و هوشمندسازی فرایند و اقدام‌هایی نظیر نصب دوربین پلاک‌خوان و فیلمبرداری از فرایند معاینه فنی نیز ضروری است، در این راستا صورت گیرد.»