پروندهٔ «قلعهٔ فلک‌الافلاک و درهٔ خرم‌آباد» یکی از چهار پروندهٔ ایران برای ثبت جهانی در یونسکو در سال جدید میلادی (۲۰۲۴) است؛ قلعه‌ای که از حدود ۳۰ سال پیش تا کنون در مسیر جهانی شدن‌ قرار گرفته است و جهانی شدن آن بالاخره پس از قطعی شدن آزادسازی حریم شکل جدی‌تری یافت.
 

یادگار ساسانیان

«فلک‌الافلاک»، «دوازده‌برجی» یا «دژ شاپورخواست» قلعه‌ای است یادگار دوران ساسانیان که در مرکز شهر خرم‌آباد بر فراز تپه‌ای مشرف به شهر در نزدیکی رودخانه قرار گرفته و چشمگیرترین اثر تاریخی و گردشگری در این شهر است که در تاریخ ۱۰ مهر ۱۳۴۸ به ثبت ملی رسد. «فلک‌الافلاک» در لغت به‌معنای «سپهر سپهران» است. ساسانیان ابتدا شهری با نام شاپورخواست در حدود منطقهٔ کنونی خرم‌آباد ساختند که بعدها ویران و در قرن هفتم هجری، خرم‌آباد فعلی به ‌جای آن بنا شد. گمان می‌رود قلعهٔ همان دژ «شاپورخواست» باشد که کاربرد حکومتی و نظامی داشته‌ است. این قلعه در قرن چهارم هجری قمری مقر حکومت «آل‌حسنویه» و «گنجور» در زمان آل‌بویه، خزانهٔ حکومتی خاندان بدر در قرن چهارم هجری و مقر حکومتی اتابکان لر کوچک و والیان لرستان در دورهٔ صفویه تا قاجار و سرانجام پادگان نظامی و زندان در دوران پهلوی بود و حالا به‌عنوان موزه، کارکرد گردشگری دارد. موزهٔ «فلک‌الافلاک» که درون ساختمان قلعه قرار دارد، در دورهٔ پهلوی با قرار دادن برخی مدارک فرهنگی فعالیت خود را آغاز کرد که پس از انقلاب ۱۳۵۷ فعالیت آن متوقف شد. این موزه پس از جنگ ایران و عراق و در سال ۱۳۶۷ فعالیت خود را از سر گرفت، بین سال‌های ۱۳۸۵ تا ۱۳۸۷ به‌علت نبود امکانات نگهداری استاندارد تعطیل بود و بعد از آن دوباره راه‌اندازی شد.
 

چالش قلعه و ثبت جهانی

گرچه قلعهٔ «فلک‌الافلاک» ثبت ملی شده، اما حدود سه دهه یکی از مهمترین چالش‌های این اثر تاریخی برای ثبت جهانی آزادسازی حریم بود. پس از انقلاب ۱۳۵۷، سپاه پاسداران با ایجاد یک پادگان نظامی در جنوب قلعه ضمن اشغال اطراف این بنای ملی در روند آزادسازی حریم قلعه و ثبت جهانی آن اخلال ایجاد کرده‌ بود.

تا اینکه پس از پیگیری‌های طولانی‌مدت، چندماه پیش خبر رسید پادگان سپاه با دستور رئیس‌جمهوری پس از ۳۰ سال از حریم قلعهٔ «فلک‌الافلاک» جابه‌جا می‌شود. در این خبر گفته شد که با دستور رئیس‌جمهوری، پادگان سپاه از حریم قلعه «فلک‌الافلاک» تا پایان سال تخلیه و به‌منظور توسعه و رونق گردشگری به وزارت میراث‌فرهنگی و گردشگری تحویل می‌شود.

«تأمین مکان و جابه‌جایی پادگان سپاه پاسداران انقلاب اسلامی از حریم اثر تاریخی قلعهٔ فلک‌الافلاک» از دستورات رهبری در سال ۱۳۷۱ بود که تازه بعد از ۳۰ سال قرار است محقق شود.

تیر امسال بود که فرمانده سپاه حضرت ابوالفضل (ع) در این باره گفت: «طبق توافقی که انجام شده، بناست اعتبار لازم برای تکمیل پادگان سپاه لرستان با کمک قرارگاه امام حسن (ع) تأمین شود تا حریم قلعه که اکنون متعلق به سپاه است، سریع‌تر به میراث‌فرهنگی واگذار شود.»
 

سردار «مرتضی کشکولی» تأخیر در جابه‌جایی پادگان امام حسین(ع) از حریم قلعهٔ فلک‌الافلاک را عدم تأمین به‌موقع اعتبار دانست و گفت درصورت تزریق به‌موقع منابع، بعد از یک سال به هر شکلی که شده پادگان اطراف قلعه در اختیار میراث‌فرهنگی قرار خواهد گرفت. استاندار لرستان هم همان زمان تأکید کرد که توافقات نهایی آزادسازی حریم قلعهٔ «فلک‌الافلاک» انجام شده است. به گفتهٔ «فرهاد زیویار»، سال گذشته بنا بود تا پایان آذر ۱۷۲ میلیارد تومان برای خروج کامل سپاه از حریم قلعه در اختیار این مجموعه قرار گیرد که این انتقال مالی به دلایلی میسر نشد، اما طی مذاکرات جدید مربوط به تیر امسال برای پرداخت این اعتبار و ارزش‌افزودهٔ آن به سپاه حضرت ابوالفضل (ع) توافق‌های نهایی آزادسازی حریم قلعهٔ فلک‌الافلاک انجام شد.

او توضیح داد که حدود ۲۲ میلیارد از این اعتبار از محل اعتبارات استانی تأمین خواهد شد و مابقی آن که ۱۵۰ میلیارد تومان است، طی مکاتبات انجام‌شده توسط رئیس سازمان برنامه‌ریزی و بودجه تأمین و پرداخت خواهد شد تا ظرف یک سال بعد از آن به‌صورت کامل حریم قلعه با حفظ ارزش‌های تاریخی و فرهنگی خود آزاد شود.
 

یکی از نخستین سکونتگاه‌های بشر

درهٔ خرم‌آباد، اثر دیگر حاضر در پروندهٔ ثبت جهانی که با عنوان کلی پروندهٔ «قلعهٔ فلک‌الافلاک و درهٔ خرم‌آباد» از نخستین سکونتگاه‌های بشر است؛ جایی که انبوهی از آثار باستانی از «فلک‌الافلاک» تا سنگ‌نوشته را در خود جای داده. در واقع پروندهٔ درهٔ خرم‌آباد با ۲۱ اثر تاریخی و طبیعی ارزشمند به‌عنوان سهمیهٔ ایران در سال ۲۰۲۴ برای ثبت در میراث جهانی یونسکو انتخاب شده و شامل غار‌های پارینه‌سنگی، قلعهٔ فلک‌الافلاک، پل‌ها، رودخانهٔ خرم‌آباد و کوهستان است.

درهٔ خرم‌آباد در صد سال اخیر مورد پژوهش‌های باستان‌شناختی قرار گرفته است. سهم مطالعات باستانی و تاریخی که به دوران سنگ و مس مربوط می‌شود بسیار اندک است و بیشتر مطالعات به دوران پارینه‌سنگی، کاوش در غارها، پناهگاه‌های صخره‌ای و نیز حول محور شهر «شاپورخواست» و قلعه مربوط می‌شود.
 

تاریخ‌شناسان، باستان‌شناسان و محققان زیادی در طی سال‌های متمادی به مطالعه و بررسی تمدن ایرانی در درهٔ خرم‌آباد مشغول بوده‌اند؛ نتایجی که از همهٔ این یافته‌ها به‌دست آمده، بیانگر ویژگی‌های خاص خرم‌آباد است. «هنری فیلد» در سال ۱۹۵۰ میلادی، ابزارهای سنگی مربوط به دورهٔ پارینه‌سنگی را در غار کنجی خرم‌آباد جمع‌آوری کرد. رایت و همکارانش در سال ۱۹۷۵ میلادی موفق به کشف آثار سفالی در غار کنجی خرم‌آباد شدند. طبق نظر این گروه تحقیقاتی، این آثار به دوران گودین مربوط می‌شود.

شواهد باستان‌شناسی در طول دورهٔ مس و سنگ در درهٔ خرم‌آباد نشان می‌دهند این منطقه با گسست‌های کوتاه‌مدت همراه بوده است. این منطقه دارای ویژگی‌های منحصربه‌فرد خود بوده که موجب شده است در دوران قدیم با نواحی دیگر زاگرس متفاوت باشد و فرهنگ خاص خود را با ویژگی‌های محلی به نمایش بگذارد.
 

اعتبارات مورد نیاز

مسئول پروندهٔ «قلعهٔ فلک‌الافلاک و درهٔ خرم‌آباد» با تأکید بر اینکه پرونده در حال آماده‌سازی است، به «پیام ما» می‌گوید که اسکن‌لیزر غارها، قلعهٔ فلک‌الافلاک، تعیین حریم و عرصه، ‌عکس‌برداری هوایی، نوشتار، ترجمه و همهٔ اقدامات مورد نیاز برای تکمیل پرونده هم‌زمان در حال انجام است.

به گفتهٔ «عطا حسن‌پور»، یکی از مشکلات در مسیر ثبت جهانی، مسدود شدن ورودی برخی غارهای تاریخی از حدود ۲۰ سال پیش با ساخت‌وساز، تسخیر برخی غارها از سوی دامداران و مسیرهای دسترسی بود که در هفته‌های گذشته تقریباً همهٔ مداخله‌های انسانی در این محدوده از درهٔ خرم‌آباد از بین رفته است.

او با بیان اینکه ضلع شمال قلعهٔ فلک‌الافلاک ۹۰ درصد آزاد شده است، می‌افزاید: «چند خانه در این ضلع مانده که باید تملک شود و در حال رایزنی برای دریافت اعتبار هستیم. همچنین، ضلع جنوب که در اختیار سپاه بود نیز تا شش ماه آینده به‌طور کامل آزاد می‌شود و در حال حاضر هم بخشی از بناها مثل قسمت مهندسی واگذاری شده است.»

مسئول پروندهٔ «قلعهٔ فلک‌الافلاک و درهٔ خرم‌آباد» همچنین با تأکید بر اینکه آگاهی‌بخشی جامعهٔ بومی در جریان آماده‌سازی پرونده صورت گرفته است،‌ توضیح می‌دهد: «محدوده‌هایی که در پروندهٔ ثبت جهانی دیده شده، مرز سکونت جامعهٔ محلی نیست، اما به‌هرحال آگاهی‌بخشی انجام شده است. از سوی دیگر، مردم در این زمینه دغدغه و مطالبه دارند و به همین دلیل از این منظر مشکلی در جریان ثبت نداریم.»
 

حسن‌پور اعتبارات مورد نیاز در جریان ثبت جهانی را اعتبار تملک حریم، کاوش محوطه‌های پیش از تاریخ در محدودهٔ ضلع جنوب قلعه، تعریض چند خیابان و تخریب و سنگ‌فرش خیابان افلاک اعلام می‌کند.

کاوش باستان‌شناسی، بررسی چهار گمانهٔ وسعت ۴۰۰ مترمربع شهر شاپورخواست، تکمیل زیرساخت‌های راهسازی، مرمت اشیا و دیگر مرمت‌هاب قلعه طی تفاهم‌نامه با دانشگاه هنر اصفهان، حفاظت، استحکام‌بخشی و مرمت پل‌های تاریخی استان از دیگر برنامه‌های در دستورکار در جریان ثبت جهانی پروندهٔ «قلعهٔ فلک‌الافلاک و درهٔ خرم‌آباد» است که حسن‌پور به آن اشاره می‌کند.

 

**

مسئول پروندهٔ «قلعهٔ فلک‌الافلاک و درهٔ خرم‌آباد» پیش‌ازاین هم از تخریب سازه‌های غیرمجاز دامنهٔ غار «کنجی» در راستای ثبت جهانی «درهٔ خرم‌آباد» خبر داده بود. به گفتهٔ «عطا حسن‌پور»، این عملیات با پیگیری‌های مدیرکل بازرسی استان و دستور قضائی دادستان شهرستان خرم‌آباد و با همکاری اداره‌کل منابع طبیعی، شهرداری خرم‌آباد، نیروی انتظامی و یگان حفاظت میراث‌فرهنگی، پس از ۱۸ سال در حدفاصل قبرستان «سراب‌یاس» و غار پیش‌ازتاریخی «کنجی» انجام شد. با این اقدام جهادی و فوری، مسیر دسترسی به غار «کنجی» باز می‌شود و در آینده با همکاری شهرداری و اداره‌کل راه‌وشهرسازی، بهسازی مسیر غار نیز در دستورکار قرار می‌گیرد.