گردشگری سبز در صنعت گردشگری واژهٔ جدیدی است. به‌طور کلی مفهوم آن چیست؟

در حوزهٔ گردشگری دنیا سه مفهوم داریم که به هم نزدیک‌ هستند، اما تفاوت‌هایی هم دارند. اولین مفهوم گردشگری پایدار است که از دل توسعهٔ پایدار بیرون آمده و سه دهه است که مورد استفاده قرار می‌گیرد. «توسعهٔ پایدار گردشگری» سه مقوله را به‌عنوان اصل دارد که مباحث آموزشی، توجه به محیط‌ زیست و جوامع محلی در آن بسیار پررنگ است. گردشگری پایدار نیازهای گردشگر امروز را تا حد امکان مورد توجه قرار می‌دهد تا کیفیت سفر افزایش پیدا کند. علاوه‌براین که سهم نسل آینده هم در آن دیده شده که با همین کیفیت آنها گردشگری خودشان را پی ببرند. «اکوتوریسم» هم مفهوم دوم در حوزهٔ گردشگری است که در کشور ما به‌عنوان طبیعت‌گردی و بوم‌گردشگری مطرح می‌شود. پایهٔ اکوتورسیم، گردشگری در طبیعت است و دور از محیط‌های شهری، اما همان نگاه حفاظت از محیط زیست را دارد.

موضوع سوم هم «گردشگری سبز» است که این روزها بیشتر مورد توجه قرار گرفته است و از نظر مفهومی به‌عنوان وجه مشترک با دو مفهوم قبلی توجه به محیط زیست را دارد، اما بیشتر متمرکز بر اقتصاد سبز در گردشگری است. یعنی گردشگری اگر قرار است به‌عنوان یک فعالیت اقتصادی در نظر گرفته شود، باید با کمترین اثرات بر محیط‌ زیست انجام شود. علاوه‌براین، گردشگری سبز در محیط‌های شهری هم وجود دارد، به‌ویژه اینکه بسیاری از تأسیسات گردشگری جزو بخش‌های پرمصرف انرژی و منابع به‌شمار می‌روند و در شهرها وجود دارند. به همین دلیل گردشگری سبز بر محیط‌های بیشتری تمرکز دارد؛ شهری، روستایی و محیط‌هایی خارج از بخش‌های مسکونی.

 

 کشورهای دیگر چه میزان به این رویکرد در صنعت گردشگری توجه نشان داده‌اند؟

مفاهیم گردشگری سبز در کشورهای مختلف با یکدیگر متفاوت است. مثلاً در کشور ژاپن، تمرکز گردشگری سبز بر کشاورزی، روستاها و طبیعت است. چون توجه به مسائل محیط زیستی و مصرف بهینهٔ منابع و انرژی جزو فرهنگ عمومی آنهاست و نیازی ندارند که این مفهوم را جدا کنند و برای آن یک بخش جداگانه در نظر بگیرند. سازمان جهانی گردشگری هم امسال شعار «گردشگری و سرمایه‌گذاری سبز» را انتخاب کرده است. نگاهی به برنامه‌ها و مدل‌های رفتاری در این زمینه نشان می‌دهد تمرکز بر مدیریت مصرف منابع و کاهش تولید کربن است. یکی از مشکلات اصلی بشر تولید گازهای گلخانه‌ای و تولید بیش از اندازهٔ کربن  و آثاری است که مصرف منابع تجدیدناپذیر (عمدتاً سوخت‌های فسیلی) برجای می‌گذارند. بیش از ۸۰ درصد انرژی مصرفی در جهان سوخت‌های فسیلی است و بیشترین سهم را در تولید co۲ دارند که آثار مخرب آن در دو دههٔ اخیر به‌شدت مشاهده شده و یک چالش جدی به‌شمار می‌رود.

 

 گردشگری سبز با وجود تفاوت‌ها، مفاهیم مشترکی با گردشگری پایدار و اکوتوریسم دارد. آیا در دو حوزهٔ پیشین موفق عمل‌ کردیم که انتظار داشته باشیم گردشگری سبز فقط در حد یک مفهوم در صنعت گردشگری ایران باقی نماند؟

به‌طور کلی، یک فضای عمومی باید وجود داشته باشد که گردشگری هم تحت‌تأثیر قرار بگیرد. در این باره می‌توان به این مثال توجه کرد؛ کشور ترکیه در ۲۰۲۴ میلادی آخرین سال چشم‌انداز ۲۰سالهٔ خود در حوزهٔ گردشگری را پشت سر می‌گذارد و در این مدت باید به جایگاه پنجم گردشگری جهان برسد. اکنون جایگاه ترکیه ششم است و رسیدن به این مکان دور از انتظار نیست. بررسی این چشم‌انداز و اقداماتی که این کشور طی این مدت انجام داده، نشان می‌دهد موضوع‌های جدی در توسعهٔ پایدار و گردشگری پایدار به‌ویژه در مباحث آموزشی مورد توجه بوده است. از ۲۰۱۷ تا ۲۰۲۰، کمپین «پسماند صفر» در این کشور به‌عنوان یک حرکت ملی با موفقیت اجرا شد. یکی از چالش‌های اصلی که در حوزهٔ گردشگری مطرح است و گردشگری سبز هم به آن توجه جدی دارد، مدیریت پسماند است.  ترکیه طی پنج سال با اجرای همین کمپین بیش از سه میلیون تن کاهش گازهای گلخانه‌های داشته است و این طرح را در سازمان ملل به‌عنوان یک روز ملی به ثبت رساند. این رویکرد موجب تحول عمومی جامعه شده و در گردشگری آنها هم اثربخش بوده است.

در ایران با اینکه تلاش‌هایی صورت گرفته، هنوز چندان فراگیر نیست. مباحث گردشگری پایدار یا اکوتوریسم در کشور ما پیشینهٔ زیادی ندارد و عمرشان به ۱۵ سال هم نمی‌رسد. البته تجربیاتی ایجاد شده که پیش از این نبوده، از جمله راهنماهای اکوتوریسم یا آموزش‌هایی که در محیط‌های آکادمیک در حال ارائه است، اما هنوز در مرحلهٔ پرورش نیروی انسانی در این حوزه هستیم. البته به‌نظر من در بدنهٔ صنعت گردشگری دربارهٔ گردشگری سبز آگاهی نسبی شکل گرفته و در کشور پروژه‌هایی با این هدف در حال انجام است. در برخی مقاصد گردشگری مثل جزیرهٔ کیش، موفق‌ترین نمونه‌های گردشگری سبز راه‌اندازی شده است. در برخی اقامتگاه‌های گردشگری کشور هم این مسئله دیده می‌شود، اما هنوز نیاز داریم یک برنامه‌ریزی دقیق در این باره صورت بگیرد که تاکنون محقق نشده است.

 

 مناطقی در کشور که به حوزهٔ گردشگری سبز توجه کرده‌اند، به‌طور مشخص چه اقداماتی انجام داده‌اند؟‌

عمده‌فعالیت آنها در بحث بهره‌برداری از آب خاکستری (آبی که در نتیجهٔ استحمام و شست‌وشوی دست‌ها مصرف می‌شود) در بخش غیرشرب و بازچرخانی آب صورت گرفته است. استفاده از بخش‌هایی که انرژی را کاهش می‌دهند، یا کاهش هدررفت انرژی، نمونه‌های موفق در کشور بوده است. در تعداد کمی از بومگردی‌ها، بحث استفاده از انرژی خورشیدی وجود داشته و در برخی دیگر هم معماری منطقه مورد توجه قرار گرفته است.

 

 اصلی‌ترین هدف گردشگری سبز رونق حضور گردشگر است، یا حفظ منابع؟

بررسی وب‌سایت‌های گردشگری در جهان نشان می‌دهد بیش از ۶۰ درصد از مراجعان دربارهٔ آثار محیط زیستی خدماتی که در این حوزه می‌گیرند، حساس هستند و به آن اهمیت می‌دهند. این تغییر رویکرد در گردشگران بسیاری از کشورها، البته نه به‌صورت ۱۰۰ درصدی اما به میزان قابل‌توجهی، ایجاد شده است. اما در ایران، سرمایه‌گذاری و تجارت سنتی است و فقط به‌دنبال درآمدهای اقتصادی هستیم. به همین دلیل به ابعاد دیگر کمتر توجه می‌کنیم که دلایل متعددی دارد. البته در اقامتگاه‌های بومگردی مباحث توسعهٔ پایدار و گردشگری سبز بیشتر دیده می‌شود و بازاریابی آنها هم براساس همین سیاست‌ها تعریف می‌شود، اما عمومی نیست. در صنعت هتلداری تلاش برای حفظ ضریب اشغال به منظور تامین هزینه‌ها مهمترین هدف مدیران است. به همین دلیل حرکت‌های توسعه‌طلبانه در آنها کمتر دیده می‌شود و نمی‌توان آنها را به استفادهٔ بهینه از منابع تشویق کرد.

در‌این‌باره یک طرح در دست تهیه است و در همایش گردشگری سبز هم تفاهم‌نامه‌هایی با دستگاه‌های مرتبط برق، آب، گاز و… امضا کردیم تا منجر به کاهش تولید گازهای گلخانه‌ای شود. صنعت گردشگری بین ۷.۵ تا ۸ درصد در تولید گازهای گلخانه‌ای نقش دارد و در این زنجیره هم اقامتگا‌ه‌ها بیشترین نقش را دارند. این صنعت روبه‌رشد است و می‌تواند این مسئله را تشدید کند. البته با توجه به تردد بیشتر مردم، می‌توان به نقش آموزش هم توجه کرد و حتی سازمان جهانی گردشگری هم مشارکت دادن مردم در این حوزه را ضروری می‌داند. در این باره امسال هشت کشور آسیایی، آفریقای، آمریکای مرکزی و جنوبی از سوی سازمان جهانی گردشگری انتخاب شده‌اند. این کشورها پیش‌ازاین هم در حوزهٔ گردشگری سبز اقداماتی انجام داده بودند و حالا به‌صورت پایلوت در نظر گرفته‌ شده‌اند که در یک بازهٔ زمانی دوساله چه از نظر فنی و چه از مالی حمایت می‌شوند تا توسعهٔ گردشگری سبز داشته باشند و در سایر نقاط جهان مورد استناد قرار بگیرند.

 

 مهمترین اقدامی که اکنون در حوزهٔ گردشگری سبز در کشور انجام شده است، چیست؟

 تفاهم‌نامه‌هایی امضا کردیم و طی آن یک پویش گردشگری سبز در حال راه‌اندازی است. در قالب این پویش هزار واحد در کل کشور انتخاب می‌شوند. این واحدها طی یکسال با کمک سازمان انرژی‌های نو، مدیریت مصرف برق، شهرداری‌ها و شرکت‌های گاز در استان‌ها، همچنین صندوق ملی محیط زیست و بنیاد علوی از نظر آموزشی و فنی هدف قرار می‌گیرند تا اگر همراهی همهٔ دستگاه‌ها محقق شد، مصرف انرژی و تولید زباله در آنها کاهش و مدیریت شود و منجر به برچسب‌گذاری سبز شود. اگر این طرح موفق شود، دربارهٔ سایر تأسیسات گردشگری کشور هم اجرا می‌شود. بخش اصلی این پویش آموزش پرسنل دربارهٔ بخش‌های مختلف و استفاده از تجهیزات است.

 می‌توان با اجرای این طرح انتظار حمایت سازمان جهانی گردشگری و حمایت‌هایی که دربارهٔ هشت کشور پایلوت صورت‌ گرفته را داشت؟

فعلاً طرح اولیه را ارائه کردیم و یک کارگروه در معاونت گردشگری کشور تشکیل شده است. با توجه به اینکه برای اولین‌بار این طرح در کشور انجام می‌شود، این قابلیت را دارد که به‌عنوان یک کار نو در نظر گرفته شود. اگر بتوانیم خوب پیش برویم و مشارکت‌ها هم صورت بگیرد، با توجه به مباحث آموزشی و محیط زیستی و همچنین استفاده از فناوری می‌توان به‌عنوان یک حرکت مدرن به آن نگاه کرد.

 

 آیا برای مجهز شدن به گردشگری سبز، تحریم‌ها می‌تواند چالش باشد؟

زمانی که در محدودیت قرار می‌گیریم، حتی اگر قرار باشد از دانش بومی هم استفاده کنیم،‌ اجرای هر طرحی زمان‌برتر خواهد بود. تحریم‌ها تاثیر دارند و شاید نیاز به استفاده از تجهیزاتی داشته باشیم که در کشور موجود نباشد. ممکن است برخی تجهیزات بومی در کشور وجود داشته باشد، اما تولید برخی از آنها به‌قدری هزینه‌بر می‌شود که صرفهٔ اقتصادی نداشته باشد. شاید در کل جهان شرکت‌هایی وجود داشته باشند که با مبالغ به‌صرفه‌تر این تجهیزات را در اختیار ما قرار دهند، اما تحریم‌ها می‌تواند محدودیت‌هایی در این باره برای ما ایجاد کند. اگر این شرایط تعدیل شود حتماً می‌توانیم تجربه‌های بهتری داشته باشیم. البته همین حالا هم با توان بومی خود می‌توانیم این مسیر را طی کنیم، اما زمان بیشتری خواهد برد. 

 

 توجه صنعت گردشگری به رویکرد گردشگری سبز به طور طبیعی هزینه‌بر است.  بخش دولتی در این زمینه می‌تواند از طرح‌های بخش خصوصی حمایت کند؟

یکی از چالش‌های توسعهٔ گردشگری سبز در جهان به مسئلهٔ تأمین منابع مالی مربوط است. این مفهوم در کشور ما چندان عمری ندارد، اما از این همین شرایط فعلی هم می‌توان بهره برد و بهسازی و نوسازی‌ها را انجام داد. بخشی از تجهیزات گردشگری کشور ما به‌ویژه در قسمت اقامتگاهی فرسوده هستند. بسیاری از هتل‌های شناخته‌شده در کشور که نقش مهمی در صنعت گردشگری ما دارند، عمرشان بالای ۵۰ سال است. این فرسودگی باعث می‌شود که هزینه‌های آنها هم افزایش پیدا کند. در این باره با صندوق ملی محیط زیست تفاهم‌نامه امضا کردیم که بر این اساس و برای اولین‌بار حوزهٔ گردشگری می‌تواند درخواست‌هایی برای دریافت تسهیلات داشته باشد تا بخشی از شاخص‌های گردشگری سبز را بهبود ببخشد. پس از روز جهانی گردشگری مبحث گردشگری سبز مورد توجه قرار گرفته و در گوشه‌وکنار کشور، برنامه‌هایی با همین رویکرد تعریف شده است. در استان مازندران برنامهٔ گردشگری سبز انجام شده است. در اردبیل یک همایش سرمایه‌گذاری سبز در اوایل آذر برگزار خواهد شد. همان کمپین ملی با حضور هزار واحد هم اگر محقق شود، می‌تواند یک حرکت جدی در این حوزه رقم بزند.

 

 آیا نگاه خوشبینانه‌ای به ورود سرمایه‌گذار خارجی با تحقق این برنامه‌ها هم وجود خواهد داشت؟

اکنون برخی برندهای بین‌المللی فقط در حوزهٔ گردشگری سبز کار می‌کنند. مؤسسات زیادی هم در این زمینه فعال هستند. در کشوری مثل اسلوونی بیش از ۹۰ درصد خدمات گردشگری با برچسب گردشگری سبز ارائه می‌شود. به همین دلیل سرمایه‌گذاران تشویق به سرمایه‌گذاری در این نقاط می‌شوند. در ایران هم می‌توان این مسئله را مورد توجه قرار داد و از همین الان شاخص‌های گردشگری سبز را در نظر گرفت که می‌تواند بر رغبت حضور سرمایه‌گذاران و حتی کاهش هزینه‌ها و افزایش بهره‌وری تأثیر داشته باشد.