اروپایی‌ها برای بافت تاریخی چه کردند؟
هر یک از کشورها در شهرهای مختلف خود با توجه به فرهنگ و پیشینه، احیای متفاوتی را رقم زده‌اند؛ از موارد مهمی که در احیای بافت‌های تاریخی مورد توجه قرار می‌گیرد، تلفیق و ایجاد یک همجواری منطقی بین بافت‌های قدیمی و جدید بدون ایجاد کمترین مشکل است که اتفاقاً همیشه پیچیده‌ترین مرحله هم شناخته می‌شود. پرتغالی‌ها برای حفظ بافت تاریخی «پورتو» به‌عنوان قدیمی‌ترین شهر غرب اروپا فقط به مرمت و احیای کلیت این بناها توجه کرده‌اند و کلیت این بافت‌ها را تغییر ندادند.
در اسپانیا نیز برای حفظ بافت تاریخی «بارسلونا» یک کمربند میانی در دو محوطهٔ بافت تاریخی و بافت مدرن شهر در نظر گرفته شد و عقبهٔ فرهنگی شهر اهمیت بیشتری داشت. در این سطح حفاظت از بافت‌های تاریخی بارسلونا، هدف ایجاد ساختاری معقول برای ارتباط بین بافت تاریخی و بافت مدرن بود که در بسیاری از این بافت‌ها بر محور تاریخی تأکید می‌شود. در دیگر شهر اسپانیا، «تولدو»، قوانینی مبنی‌بر ساخت ساختمان‌های نو با ظاهر و سبک بافت‌های قدیمی وجود دارد تا بتوان به زنده نگهداشتن بافت‌های تاریخی کمک کرد. در هلند و شهر «دلفت» همواره مقررات سخت و بسیار پیچیده‌ای برای ساخت‌وساز بافت‌های قدیمی لحاظ شده است و چیزی وجود ندارد که اصل بافت تاریخی را مورد آسیب قرار دهد. در «استراسبورگ» فرانسه حفظ بناهای تاریخی به‌گونه‌ای است که از دیوار‌های آن تاریخ، فرهنگ و هنر گذشتگان را می‌توان دید و آموخت؛ شهری که بین هفت شهر مهم فرانسه قرار دارد و و در دو دههٔ گذشته تلاش‌های زیادی برای حفظ بافت‌ تاریخی خود کرده است.

«آدری آزولای»، مدیرکل یونسکو: مکان‌های میراثی و بناهای تاریخی محرک‌های قوی‌ای برای احیای روح موصل و کل عراق است و مسجد بزرگ «النوری» با منطقهٔ حائل و استفاده از بافت شهری یکسان اطراف می‌تواند به یکی از مکان‌های توریستی جذاب در عراق تبدیل شود

بافت تاریخی موصل چه دارد؟‌
نه‌تنها در اروپا، که اهمیت احیای بافت‌های تاریخی در خاورمیانه نیز دو چندان شده است. آن‌هم در‌حالی‌که قدیمی‌ترین تمدن‌های تاریخی در این منطقه ثبت شده است، از سومری‌ها، اکدی‌ها، بابلی‌ها تا آشوری‌ها که همه در این منطقه شکل گرفته و رشد پیدا کردند. فارغ از وجود اصیل‌ترین بافت تاریخی خاورمیانه در ایران، یعنی «شیراز» که مدت‌هاست با مشکلات عدیده‌ای دست‌وپنجه نرم می‌کند، در همسایگی غربی کشور هم عراق جزو کشورهایی است که شهرهای زیادی با تاریخ قرون وسطایی دارد. یکی از آنها «موصل» است که به‌عنوان یکی از مراکز تمدن عرب مطرح می‌شود.
این شهر تاریخی با دارایی‌های فرهنگی بزرگ، ساختارهای مذهبی برجسته، اشکال شهری هماهنگ، خیابان‌ها و فضاهای عمومی جذاب، فعالیت‌های سنتی تولیدی و تجاری و ارتباطات اجتماعی ویژگی‌های قابل‌توجهی را در خود جای داده‌، اما به‌دلایلی از جمله شهرنشینی، آلودگی فزاینده، کمبود منابع و البته جنگ (تا سال ۲۰۱۷ و تا زمان پایان درگیری با داعش) چالش‌های زیادی را تجربه کرده است.
«موصل» یکی از شهرهای مهم در استان شمالی نینوا و دومین کلانشهر بزرگ عراق پس از بغداد است. شهر بزرگ موصل به‌گونه‌ای گسترش یافته که در ضلع شرقی آن، شهر باستانی آشوری «نینوا» ساخته و ترکیبی منحصربه‌فرد از سبک‌های شهری و معماری دوران اسلامی و مساجد، گنبدها و زیارتگاه‌های باستانی متعددی در آنجا کشف شده است؛ همچنین چند خانهٔ باستان‌شناسی مربوط به قرن نوزدهم. این خانه‌ها شامل خانهٔ «ابتدایی» عراق، «خان‌الصواف» و «الخان‌المفتی» است. این شهر باستانی، یک سکونتگاه اسلامی کلاسیک و بافت شهری‌اش هم تحت‌تأثیر تعدادی از پادشاهان اسلامی از جمله «راشدین»، «امویان» و «عباسیان» قرار دارد.

۲۰۰ اقامتگاه تاریخی، ۱۰ کاخ و ۳۰ مسجد در موصل بدون کاربرد رها شده بودند. اما حالا، طرح بازسازی خانه‌های باستانی و تغییر آنها به هتل‌های کوچک در حال آغاز است. در این طرح قرار است چند اقامتگاه با هم ترکیب شوند تا مناطق توریستی بزرگتری تشکیل شود

در قرن هشتم پس از میلاد در زمان حکومت امویان، این شهر شکوفا و به یکی از برجسته‌ترین شهرهای بین‌النهرین تبدیل شد. علاوه‌بر معماری شهر، فعالیت‌های اقتصادی و جایگزین‌های حمل‌ونقل با سرعت زیادی رشد کردند. قدیمی‌ترین بازار موصل هم در این دورهٔ زمانی تأسیس شد. فرصت‌های شغلی، کشاورزی و تراکم جمعیت هم با رونق قرن یازدهم تسهیل شد و گردشگران آذربایجانی، سوری و عراقی از افرادی بودند که به این منطقه تردد داشتند، اما این شهر باستانی هم مانند سایر همتایانش پس از سال ۲۰۰۳ بیشتر رشد غیرقانونی را در ساخت‌‌و‌سازها و آسیب به بافت تاریخی‌اش داشت و دلیل آن هم رشد جمعیت، فقر، کمبود خدمات اجتماعی و برنامه‌ریزی شهری بد بود. این درحالی‌است که تا ۲۰۱۷ میلادی هم حوادث سیاسی از جمله حضور داعش در این منطقه موجب شد نه‌تنها رشد و توسعهٔ این منطقه متوقف بماند که بسیاری از ساکنان آن، شهر را ترک کنند.
یونسکو به‌دنبال احیای روح موصل
سازمان یونسکو با همکاری جوانان و متخصصان محلی در موصل در حال پیش بردن طرح «احیای روح موصل» است که به‌عنوان بزرگترین پروژهٔ یونسکو برای بازسازی بافت تاریخی یک شهر نامیده می‌شود. یونسکو و مشارکت‌کنندگان در این عملیات بازسازی از شیوه‌ها و مصالح سنتی برای بازسازی خانه‌ها استفاده می‌کنند. بیشترین منابع مالی این طرح هم از سوی دولت امارات متحدهٔ عربی تأمین شده و این کشور ۵۰ میلیون دلار برای بازسازی مجموعهٔ «النوری» و دو کلیسای مجاور به نام‌های «الساعه» و «آل‌طاهره» اهدا کرده است.
بافت تاریخی موصل چطور احیا می‌شود؟
«موصل» به‌عنوان یک گنجینهٔ فرهنگی در سطح دولتی شهرت و فواید اقتصادی آن مورد توجه قرار گرفته است. متولیان حوزهٔ شهری و فرهنگی معتقدند برای تضمین رشد و توسعهٔ پایدار موصل، باید بهره‌برداری اقتصادی سودمند کاهش و غنای فرهنگی افزایش پیدا کند و این چیزی است که باید با در سنت و دیرینهٔ این شهر جست‌وجو شود. البته که تاکنون مشکلاتی از جمله سیستم فاضلاب، تأمین گاز و نبود حمل‌ونقل عمومی مناسب موجب شده بود مردم این منطقه تمایل چندانی برای ادامهٔ سکونت در آن نداشته باشند و این منطقه با همهٔ ارزش تاریخی، بیشتر محل سکونتی برای افرادی با وضعیت اقتصادی نامطلوب باشد. ۲۰۰ اقامتگاه تاریخی، ۱۰ کاخ و ۳۰ مسجد در این شهر قدیمی هم بدون کاربرد رها شده بودند. حالا کارشناسان، توسعهٔ صنعت گردشگری و احیای بافت تاریخی این منطقه را راه‌حلی قابل‌انطباق برای رفع انواع مشکلات در موصل عنوان می‌کنند. طرح بازسازی خانه‌های باستانی و تغییر آنها به هتل‌های کوچک درحال آغاز است. در این طرح قرار است به‌دلیل چیدمان محله‌های تاریخی، چند اقامتگاه با هم ترکیب شوند تا مناطق توریستی بزرگتری تشکیل شود. تعدادی از خانه‌های تاریخی متروک هم به‌عنوان رستوران یا متل مورد استفاده قرار می‌گیرند. منطقهٔ تجاری سرپوشیده و دو کیلومتری در قلب موصل هم قرار است با حضور تعداد زیادی از شرکت‌های تولیدی کوچک رونق بگیرد. همسایگی با نینوا به‌عنوان منطقه‌ای با فراوانی مکان‌های تاریخی هم به‌صورت ویژه دیده شده تا متولیان صنعت گردشگری این شهر به‌دنبال برنامه‌ریزی گسترده‌ای برای توسعهٔ جذب توریست باشند که از مهمترین اهداف قابل تحقق آن بهبود شرایط اجتماعی و اقتصادی محلی است.
ترمیم و احیای این منطقه مورد توجه یونسکو نیز قرار گرفته و به گفتهٔ «آدری آزولای»، مدیرکل یونسکو، بازسازی مجموعهٔ مسجد «النوری» به‌عنوان یک اثر تاریخی، نقطه‌عطفی در روند انسجام اجتماعی شهر خواهد بود. به گفتهٔ آزولای مکان‌های میراثی و بناهای تاریخی محرک‌های قوی‌ای برای احیای روح موصل و کل عراق است و بازسازی مسجد بزرگ با منطقهٔ حائل و استفاده از بافت شهری یکسان اطراف می‌تواند به یکی از مکان‌های توریستی جذاب در عراق تبدیل شود.
مطالعات اخیر دربارهٔ موصل هم نشان می‌دهد که حفظ یک شهر در وضعیت خوب مستلزم در نظر گرفتن تعدادی متغیر مختلف است، از جمله بهبود ترکیب اجتماعی و عملکردی شهر،‌ ایجاد منطقهٔ حائل ۵۰۰ متری در اطراف بناهای تاریخی، بهبود زیرساخت‌ها و سیستم‌های حمل‌ونقل منطقه از جمله تراموا، مترو یا حمل‌ونقل عمومی، سنگفرش‌ها و تجهیزات روشنایی در خیابان‌ها و همچنین تجهیز مبلمان شهری در بافت تاریخی، کاشت درختان و نصب تابلوهای اعلانات با اطلاعاتی در مورد ساختمان‌های تاریخی و چرایی اهمیت آنها و درنهایت سازماندهی مجدد مشاغل کوچک و فروشندگان خیابانی.
***
احیای بافت تاریخی موصل هنوز در اولین گام، اما حفظ آثار تاریخی از نظر طیف وسیعی از مزایای فرهنگی و اجتماعی دارای اهمیت است؛ از رفاه اجتماعی و فرهنگی ساکنان منطقه حمایت می‌کند، غرور مدنی جوامع را ارتقا می‌دهد و به همان اندازه می‌تواند وسیله‌ای برای دست‌یابی به اهداف اقتصادی بلندمدت همچون رشد و احیای مجدد شهرها، مشاغل کوچک و تأمین مسکن باشد.