«ما شنیده‌ایم صنعت و تجارت در هر مملکتی آزاد است. پس چرا دولت می‌خواهد از تجارت قالی جوهری جلوگیری کند؟ در هر مملکتی هم متاع خوب گران ساخته می‌شود و هم متاع پست ارزان. آیا می‌توان از یک کارخانهٔ ساعت‌سازی فرنگی توقع کرد حتماً ساعت طلا بسازد؟ همه که نمی‌توانند ساعت طلا بخرند. ما قالی فروش‌ها هم ساعت‌ساز، باید هم قالی رنگ ثابت ذرعی ۲۰ تومان آماده کنیم و هم قالی جوهری ذرعی ۳ یا ۴ تومان. جمعی آن را طالب‌اند و گروهی این را خریدار. ما خود می‌دانیم که رنگ‌های گیاهی ایرانی ثابت و پایدار است و رنگ‌های جوهری بی‌ثابت و ناپایدار، ولی وقتی می‌بینیم که مثلاً در آمریکا و قفقاز قالی جوهری بیشتر مرغوب است، آیا تکلیف ماست که خریداران را راضی کنیم قالی جوهری رنگ نخرند؟» اینها بخشی از نامهٔ تظلم‌خواهی تاجران فرش در دورهٔ احمدشاه پس از ممنوعیت قالی‌های رنگرزی‌شده با رنگ‌های جوهری است که بخشی از آنها هم در گمرک معطل مانده یا عودت داده شده است. البته کمیسیونی فوق‌العاده همان زمان در ۱۱ بند به این نامه پاسخ داد که در بخش هشتم آن آمده است: «تزاید تجارت قالی جوهری طی ۱۰-۱۵ سال اخیر نفی مضار آینده این تجارت را کند. ۱۰ سال یا ۲۰ سال در عمر تجارت یک مملکت مدت معتنابهی نیست. تجار خارجهٔ امروز شالودهٔ یک سوداگری را می‌ریزند که ۵۰ سال دیگر خود با اخلاقشان منافع آن را ببرند. برخلاف تجار ایرانی هر کار و کسبی که امروز یک فایدهٔ آنی دارد، همان را پیش می‌گیرند و در فکر ۵۰ سال نه بلکه ۵ سال دیگر هم نیستند. آیا می‌توان ادعا کرد اگر پنجاه سال قبل از این رنگ جوهری به ایران آمده بود، گرمی‌ بازار قالی ایرانی در خارجه به حال امروز باقی می‌ماند، یا تجارت قالی بالمره از میان نمی‌رفت؟» کشاکش طرفداران رنگرزی قالی دستبافت با رنگ شیمیایی یا جوهری نه‌تنها آن زمان خاتمه نیافت بلکه تا امروز هم ادامه پیدا کرده است. برخی کارشناسان از آسیب این شیوهٔ رنگرزی می‌گویند و گروه موافق معتقدند نباید در این زمینه وسواس به خرج داد.

یک کارشناس رنگرزی: رنگ گیاهی در قالی ایران تقریباً از بین رفته است و به سختی قالی با این رنگ‌ها پیدا می‌کنید. دلیل این موضوع چند بخش است؛ یکی دسترسی به مواد تشکیل‌دهندهٔ رنگ طبیعی و دوم قیمت و البته دلیل سوم‌ سختی رنگرزی طبیعی و تخصصی بودن آن

فرش دستبافت، کالای مصرفی
«رسول عباسی» رئیس انجمن طراحان اصفهان و از شرکت‌کنندگان در نمایشگاه فرش دستبافت ۱۴۰۲ از موافقان رنگ شیمیایی است. به نظر او آنها که اصرار به رنگرزی گیاهی دارند،‌ محدودیت‌های رنگ گیاهی را به‌شکل دقیقی نمی‌شناسند. «ما تولیدکننده‌ایم،‌ رنگ اگر بخواهد گیاهی باشد به چند رنگ محدود می‌شود. همین موجب شده است ۹۰ درصد رنگرزی فرش‌ها شیمیایی باشد و فقط ۱۰ درصد رنگرزی با رنگ گیاهی انجام شود.»
اروپا،‌ آمریکا و ژاپن در کنار کشورهای حاشیهٔ جنوبی خلیج‌فارس مشتریان اصلی فرش ایران هستند، آیا آنها با این موضوع مشکلی ندارند‌؟ پاسخ عباسی به این پرسش منفی است‌، او همچنان به تنوع رنگی در رنگ‌های جوهری یا شیمیایی اصرار دارد: «رنگ صنعتی اگر پایدار باشد مشکلی ندارد».
«ابوالهادی» تولیدکنندهٔ فرش کرمان و دیگر شرکت‌کنندهٔ نمایشگاه هم استفاده از رنگ شیمیایی را بدون مشکل می‌داند. به‌نظر او درحال حاضر که کارخانه‌ها حتی قالی ابریشمی‌ تولید می‌کنند، استفاده از رنگ طبیعی به‌صرفه نیست. او مانند عباسی معتقد است رنگرزی شیمیایی به‌لحاظ کیفیت به فرش نمی‌زند و مشتری خارجی هم با این مقوله مشکلی ندارد: «مثل قدیم نیست که فرش را خریداران سرمایه حساب کنند، الان فرش تبدیل به کالای مصرفی شده است و قرار نیست مدت زمان طولانی از آن استفاده شود.»
کیفیت بالای رنگ‌های جوهری
«محمود سردست» تولیدکنندهٔ فرش ترکمنی که در نمایشگاه، قالی‌های رنگ لاکی خود با طرح‌های مختلف را برای فروش عرضه کرده، وضعیت فرش ایران را مشابه انسانی می‌داند که سکته کرده است.‌ البته به نظر او این موضوع فقط به فقر بافنده و تولیدکننده در مقابل تورم بالای مواد غذایی برمی‌گردد و ربطی به رنگرزی ندارد. «رنگ گیاهی به‌صرفه نیست و با توجه به کیفیت خوب بالای رنگ شیمیایی اصلاً نیازی هم به آن نداریم.»
«جواد» به گفتهٔ خود بیش از چهار دهه در اروپا به‌عنوان تاجر فرش مشغول به کار است. او به نمایشگاه فرش آمده است تا دوستش را از نزدیک ببیند. به‌نظر او اصرار روی رنگ طبیعی فقط از تعصب نشئت می‌گیرد. به نظر جواد، تاجرانی که در گذشته در کار صادرات فرش بودند، شب خوابشان نمی‌برد، مبادا که فرش در مسیر رسیدن به مشتری بور شود؛ اما حالا شرایط عوض شده و دغدغه‌ای از این بابت نداریم. «اروپایی‌ها هم فقط فرش زیبا و نقشهٔ زیبا می‌خواهند، ولی جنس رنگ اعم از جوهری یا طبیعی برایشان فرق نمی‌کند.»
«داوود» در غرفه‌ٔ بزرگی از فرش‌ها که باز هم اغلب آنها شیمیایی است، در رفت‌وآمد است. تفاوت داوود با دیگران در این است که بقیه تاجر هستند و او تخصصش در رنگرزی است. به گفتهٔ او، رنگ گیاهی در قالی ایران تقریباً از بین رفته و به‌سختی قالی‌ای با این رنگ‌ها پیدا می‌کنید. دلیل این موضوع چند بخش است؛ یکی دسترسی به مواد تشکیل‌دهندهٔ رنگ طبیعی و دوم قیمت و البته دلیل سوم‌ سختی رنگرزی طبیعی و تخصصی بودن آن. او برخلاف دیگران معتقد است هیچگاه نمی‌توان گفت نخ رنگ‌شده با رنگ گیاهی تفاوتی با رنگ شیمیایی ندارد: «رنگ شیمیایی ضعف کار است،‌ معمولاً رنگ پس می‌دهد و ثبات رنگ گیاهی را ندارد».
از نظر داوود تفاوت‌ نگذاشتن بین رنگ شیمیایی با رنگ طبیعی مثل این است که بگوییم فرش ماشینی و دستبافت با هم فرقی ندارند، مشتری هم خیلی خوب این موضوع را می‌فهمد. «ژاپنی‌ها خیلی روی رنگ گیاهی تأکید دارند و اتفاق افتاده که فرش رنگ‌شده با رنگ شیمیایی را مرجوع کنند.»
او استدلال‌های مرتبط با تفاوت قیمت را گرچه می‌پذیرد، اما در نهایت تأکید می‌کند کیفیت کار با این رنگ‌ها پایین می‌‌آید.
آغاز ورود رنگ‌های جوهری
«مجتبی معینیان» کارشناس رنگرزی معتقد است قالی ایران با همهٔ آوازه و شهرت جهانی‌اش در خود مسائلی دارد که اگر به آنها توجه کافی نشود، این ویژگی و ارزشمندی رو به نقصان می‌رود و چه بسا که آوازهٔ آن در بوتهٔ فراموشی قرار گیرد، یا در مسیر تاریخ گم شود و برای حال و آینده حرفی نداشته باشد. «یکی از ویژگی‌های مهم فرش ایران کاربرد رنگ و رنگرزی در آن است که در بازتاب عصر کهن و چندهزارساله توانسته با استفاده از طبیعت چهارفصل ایران زمین به نیازهای خود نیز دست یابد و عرصه‌ای از جهان رنگی و بهار جاودانه را از دستبافته‌های خود به منصهٔ ظهور برساند و درنهایت با یک ترکیب‌بندی مناسب و با هویت کاملاً ایرانی، خود را به‌عنوان شاخص‌ترین هنر بومی‌ معرفی کند. هرچند باید گفت این‌همه تلاش و سنت دیرینه، برای مقاصد سودجویانه به نابودی و زوال انجامید که منافع آن متوجه تولیدکنندگان مواد رنگی شیمیایی و وابسته کردن کشور شد.»
او دربارهٔ اینکه اولین‌بار چه زمانی رنگ شیمیایی به کار رفت، به قرن نوزدهم اشاره می‌کند: «از اواسط قرن ۱۹ میلادی پیشرفت علم شیمی‌ موجب پیدا شدن رنگ‌های مصنوعی بسیار شد. برخی از این رنگ‌ها به نام انیلین که در عرف قالیبافی به آن جوهری می‌گویند، در این صنعت رسوخ کرده است. انیلین مایع چرب و بی‌رنگی است که از احیای تینر و بنزین تهیه می‌شود و در ترکیب با اکسیدکننده‌ها رنگ‌های گوناگون می‌دهد. رنگ جوهری نامرغوب است و در برابر سایش، نور و شستشو با مواد قلیایی، جلا و پایداری خود را از دست می‌دهد و از این جهت برای شهرت رنگ‌های قالی خطر جدی به‌شمار می‌رود.»
کاربرد رنگ‌های جوهری به گفتهٔ معینیان، از زمان قاجاریه شروع شد: «با آنکه در زمان ناصرالدین‌شاه و مظفرالدین‌شاه برای جلوگیری از به‌کار بردن این رنگ اقداماتی شد، ولی کاربرد این رنگ در بافته‌های ایران از بین نرفت و حتی به دوره‌های بعد سرایت کرد. برابر دستورات صادرشده در زمان ناصرالدین‌شاه مقرر شد رنگ‌های انیلینی را از بین ببرند و قالی‌های رنگ‌شده با انیلین را توقیف کنند که بخش اول دستور مدتی اجرا شد و بخش دوم معوق ماند. بیست و چند سال بعد قرار شد به‌جای توقیف قالی‌های رنگ‌شده با انیلین از هر تختهٔ آن به هنگام صدور سه درصد مالیات گرفته شود و پول مالیات صرف پژوهش در رنگرزی شود. بعدها میزان مالیات به نه، دوازده، هجده و بیست درصد رسید، ولی برای پژوهش اقدام عملی صورت نگرفت.»
بااین‌حال به گفتهٔ این کارشناس رنگرزی، در اوایل مشروطه کتابی کوچک به دوزبان فارسی و فرانسه تدوین شد که ظاهراً قدیمی‌ترین کتاب تخصصی فرش به زبان فارسی است. کتاب در واقع گزارشی است معروف به «راپرت کمیسیون فوق‌العاده تحقیق دربارهٔ تجارت قالی رنگین به رنگ‌های جوهری» که بر روی جلد آن محل چاپخانه مطبعهٔ فاروس تهران و تاریخ انتشار آن دوم جدی اودئیل ۱۳۳۲ ذکر شده به بازار آمد: «این گزارش توسط دولت تهیه و در دورهٔ نخست‌وزیری مستوفی‌الممالک ارائه شد.»
آنچه معینیان در اینجا به آن اشاره کرده همان نامه‌ای است که در ابتدای این گزارش آمد و پاسخی که کمیسیون فوق‌العاده به آن داد. او دربارهٔ محتوای این گزارش بر چند نکته تأکید می‌کند: «این گزارش اولاً دولت وقت علت سرایت رنگ جوهری در فرش ایران را تدبیر مزورانهٔ دولت عثمانی قلمداد کرد، ثانیاً وسعت زیاد خاک ایران را باعث نفوذ رنگ‌های جوهری از طریق قاچاق دانست (هرچند واردات گستردهٔ رنگ‌های جوهری از مبادی رسمی‌ و از طریق کمپانی‌ها و شرکت‌های بزرگ شیمیایی تولیدکننده در اروپا و آمریکا و شرکت‌های غربی تولیدکنندهٔ قالی مانند کمپانی زیگلر انجام می‌شد)، ثالثاً پس از انقضای مهلت تعیین‌شده از ضبط قالی‌های جوهری صرف‌نظر کرد و به‌این‌ترتیب، بحران رنگ‌های جوهری کج‌دار و مریز به دورهٔ بعد انتقال یافت.»
عمده علل پیدایش و گسترش رنگ‌های جوهری در تاریخ قالیبافی ایران علاوه‌بر سرعت و سهولت و ارزانی از نظر این کارشناس رنگرزی مواردی مانند شفاف و براق بودن رنگهای جوهری، تجاری‌سازی و تجاری‌بافی، بافت قالی مطابق سلیقهٔ مشتری هستند. «در این زمینه اظهارات مستشارالدوله جالب توجه است که گفته تقریباً پنجاه سال می‌شود که قالی‌های ایران مخلوط و ممزوج با جوهر است و برای این است که چون رنگ جوهر شفاف و براق‌تر است و تجار برای اینکه مال‌التجارهٔ خود را مشتری‌پسند کنند، نخ‌های قالی را با جوهر رنگ می‌کنند. درحالی‌که رنگ‌های طبیعی در برابر نور، اکسیداسیون و مواد قلیایی به تدریج روشن‌تر و پخته‌تر می‌شوند و حالت نرم و مخملی به خود می‌گیرند و جلوهٔ رنگ‌های شیمیایی در درازمدت کدر و تیره می‌شوند.»
اگر رنگ طبیعی تفاوتی با رنگ جوهری نداشت،‌ بسیاری از تاجران تأکید نمی‌کردند فرش آنها با مواد گیاهی رنگ شده است. این موضوع فقط به موضوع ارزشمند بودن فرش برنمی‌گردد، بلکه ملاحظات دیگری هم از نظر این کارشناس وجود دارد: «اول اینکه امروزه بشر دریافته است که بسیاری از فرایندهای محصولات صنعتی مشکلاتی برای محیط زیست به وجود آورده و در این یافته‌ها به اثرات منفی بعضی از رنگزاهای مصنوعی پی برده است. بنابراین، یک گرایش بازگشت دوباره به طبیعت و استفاده از هر آنچه برای محیط‌ زیست دوستانه‌تر به نظر می‌رسد، شکل گرفته است. دوم ثابت شده است که بعضی از رنگزاهای مصنوعی سرطان‌زا هستند و به همین دلیل، احتمال وجود مشکل برای رنگزاهای مصنوعی دیگر وجود دارد. بنابراین، انسان هوشیار باید مراقب باشد و درنتیجه یک راه برای گریز از خطر احتمالی، رنگزاهای طبیعی است و سوم مواد اولیه تهیهٔ رنگزاهای مصنوعی نفت خام و یا زغالسنگ است که به‌هرحال امکان کاهش این مواد اولیه و پایان یافتن آنها وجود دارد و انسانی که روزبه‌روز بیشتر به تنوع با رنگ عادت کرده است و بدون رنگ نمی‌تواند زندگی کند، باید به فکر منابع جدید رنگ باشد و به‌دنبال رنگزاهای طبیعی که در گذشته استفاده شده، برود و به‌علاوه منابع جدیدی از رنگزاهای طبیعی را نیز کشف کند و آنها را گسترش دهد.»
این کارشناس برای گسترش رنگرزی سنتی با مواد طبیعی هم پیشنهادهایی دارد: «ارائهٔ پروژه‌های تحقیقاتی برای بررسی مواد رنگزای طبیعی به دانشجویان رشته‌های نساجی، شیمی‌کاربردی، فرش، کشاورزی، صنایع‌دستی و منابع‌طبیعی،‌ ارائه و ترویج امکانات لازم جهت گسترش این هنر به افراد علاقه‌مند توسط دولت،‌ ارائهٔ تسهیلات و امکانات ویژه به تولیدکنندگان قالی با مواد رنگزای طبیعی،‌ پاسداشت و استفاده از تجربهٔ اساتید رنگرزی تجربی و علمی‌کردن دانش بومی‌ آنها و یافتن روش‌های نوین برای تولید رنگزاهای طبیعی مانند کشت جلبک‌ها، شناسایی گونه‌های گیاهی و تفاله‌های گیاهی حاوی مواد رنگزا با درصد بالا».
**
سی‌امین نمایشگاه بین‌المللی فرش دستبافت به کار خود پایان داد، هر چند که بحث دربارهٔ رنگرزی فرش دستبافت در ایران همچنان باز مانده است و به‌نظر نمی‌رسد در بین مسئولان انگیزه‌ای برای ورود به آن وجود داشته باشد.