بهمن‌ماه سال ۱۳۹۳ بود که نخستین کارخانه زباله‌سوز کشور در آرادکوه افتتاح شد و ظرفیت ۲۰۰ تن را برای سوزاندن پسماندها اعلام کردند. «معصومه ابتکار» که آن زمان رییس سازمان حفاظت محیط زیست بود، در مراسم افتتاح این زباله‌سوز گفت: «بیش از ۵۰ سال در منطقه کهریزک زباله دفن می‌شد که با راه‌اندازی این کارخانه زباله‌سوز دفن زباله را به حداقل رسانده‌ایم و همچنین هیچ‌گونه دفع زباله غیربهداشتی در این منطقه بعد از این صورت نمی‌گیرد.»
هزینه‌ای که آن زمان برای راه‌اندازی این زباله‌سوز عنوان شد ۵۰ میلیارد تومان بود. «محمدباقر قالیباف» که شهردار وقت تهران بود با بیان این رقم گفت که از صندوق ذخیره درخواست می‌کنیم تا اعتبار مورد نیاز بخش خصوصی را برای راه‌اندازی چنین مراکزی در اختیار سرمایه‌گذاران قرار داده و وام‌های این حوزه در اولویت قرار گیرد. او همچنین گفته بود که شهرداری در تلاش است تا برای راه‌اندازی زباله‌سوزهای جدید ۱۰۰ درصد اعتبار از سوی بخش خصوصی باشد.
ماجرای زباله‌سوزها وارد فاز جدی‌تری شد و سال ۹۵، «خلیل راحتی»، قائم مقام سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور با اشاره به موضوع مهم تولید انرژی از زباله، گفت: «نصب ۱۵ دستگاه زباله‌سوز در کلانشهرهای کشور در نظر گرفته شده است که از این تعداد، هفت دستگاه زباله‌سوز برای شهرهای شمالی است.»

نرگس آذری: این طرح در کمیسیون دولت بررسی و از متخصصان نظرخواهی شد. ما آن زمان بر اساس همه این نظرات گفتیم که زباله‌سوز روشی گران است و در واقع آخرین مرحله مدیریت پسماند به حساب می‌آید و قرار نیست همه مشکلات را حل کند. آنها اما گفتند با شرکتی چینی قرارداد بسته‌اند که زباله‌ها را به‌صورت مخلوط می‌سوزاند و می‌تواند برق هم تولید کند

زباله‌سوز نوشهر سال ۹۹ افتتاح شد اما فعالیت چندانی نداشت. بهمن پارسال برای فعالیت کارخانه‌ای که قرار بود زباله شهرستان‌های نوشهر، چالوس و کلاردشت را به‌ویژه در پیک حضور مسافران پوشش دهد، گروه تحقیق و تفحصی به راه افتاد و به گفته «رضا علیخانی»، معاون عمرانی استاندار مازندران بنا شد به مدت یک ماه در کارخانه فعالیت کند. نتیجه تحقیق و تفحص مشخص نشد و در حال حاضر اینطور که «محسن دهقان»، کارشناس سازمان برنامه و بودجه کشور به «پیام‌ما» می‌گوید این کارخانه بیش از ۸۰ درصد پیشرفت فیزیکی دارد. «زباله‌سوز رشت و ساری در دست ساخت است اما باید بدانیم زباله‌سوز برای هر منطقه‌ای مناسب نیست. زباله‌سوز برای مناطقی استفاده می‌شود که محدودیت فضا دارند، میزان تولید زباله و آب‌های سطحی بالاست و زمین مناسب برای امحای پسماند وجود ندارد اما باز هم باید چند و چون آن بررسی شود.» او می‌گوید نمی‌شود استفاده از زباله‌سوز را به صورت کامل رد کرد و کنار گذاشت و درباره مسائل اقتصادی و توانایی تولید انرژی آن هم باید کارشناسان و مشاوران طرح پاسخگو باشند.
قراردادهای بدون توجیه
وقتی راه‌اندازی زباله‌سوزها در سال‌های ۹۲ و ۹۳ جدی شد، هیات وزیران مصوبه‌ای را در سال ۹۴ تدوین کرد و «نرگس آذری»، کارشناس پسماند که در آن سال‌ها مدیر میز محیط‌ زیست و شهری مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری بود به خاطر دارد که طرح برای بررسی به این مرکز فرستاده شد. او می‌گوید: «این طرح در کمیسیون دولت بررسی و از متخصصان نظرخواهی شد. ما آن زمان بر اساس همه این نظرات گفتیم که زباله‌سوز روشی گران است و در واقع آخرین مرحله مدیریت پسماند به حساب می‌آید و قرار نیست همه مشکلات را حل کند. آنها اما گفتند با شرکتی چینی قرارداد بسته‌اند که زباله‌ها را به‌صورت مخلوط می‌سوزاند و می‌تواند برق هم تولید کند.»
جانمایی‌ها هم تا حدودی مشخص شد و صحبت از راه‌اندازی ۵۰ تا ۶۰ زباله‌سوز بود؛ تعدادی که از نظر آذری و پژوهشگران دیگر بسیار زیاد بود. «سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌ها خودش این طرح را پیشنهاد داده و خودش هم مسئول اجرا بود و شرکتی به نام «تی‌تی‌اس» در ایران مسئول انجام این کارها بود.» آذری که قرارداد این شرکت برای راه‌اندازی زباله‌سوز در گیلان را دیده، آن را ناقص و بدون توجه به موارد مختلف می‌داند و می‌گوید: «قراردادی دو صفحه‌ای بود که در آن ذکر شده بود که اگر به ما آب و برق و زباله با ارزش حرارتی بسیار بالا بدهید، کار پیش می‌رود. متاسفانه این قرارداد غیراستاندارد امضا شد.»

سعیده کریمی: اگر این هزینه برای مدیریت از مبدا اتفاق می‌افتاد با نتیجه بهتر و هزینه کمتری روبه‌رو بودیم. در حال حاضر فعالیت زباله‌سوزها در آرادکوه یا نوشهر هم استاندارد نیست و برای نمونه در آبعلی که صحبت از آن می‌شود هم نیاز به خلوص بالای زباله هست تا انرژی تولید شود. حتی گفته می‌شد باید کود دامی خالص در آن ریخته شود تا یک مگاوات برق تولید کند.

بعدها کار این شرکت مورد نقد قرار گرفت. قرارداد سال ۹۲ امضا شده بود و در سال ۹۵، «مظفر نیکومنش»، عضو شورای شهر رشت در جلسه‌ای درباره آن گفت: «چرا در این سه سال به این مهم پرداخت نشده است و اکنون که پرداخت شده بدون اطلاع شورا بوده؟ حتما دست‌هایی پشت پرده است. این قرارداد دارای ابهاماتی است و نباید به‌راحتی از این قضیه گذشت.» ماجرای زباله‌سوز رشت در این سال‌ها همچنان محل مناقشه بود و از سویی مساله سایت زباله سراوان هم بعد از چند دهه همچنان معضل اصلی استان گیلان است. همین هم دلیلی است تا آذری بگوید این روند نتوانست آنطور که باید و شاید کاری از پیش ببرد چرا که مسئله مدیریت پسماند در کشور از ابتدا دارای نواقص بسیار است: «مساله پسماند همیشه از بالا به پایین در دستگاه‌های دولتی بررسی می‌شود. این روش اشتباه است. در زباله‌سوز آرادکوه هم ما با مشکلات بسیاری روبه‌روییم و می‌بینیم وقتی زباله مخلوط به آن داده می‌شود، عملاً از کار می‌افتد.»
به گفته او ژاپنی‌ها در مورد زباله‌سوزها سرآمد هستند و در جزیره‌ای که زمین کافی ندارد، یکی از بهترین‌ مدیریت‌ها را با استفاده از زباله‌سوزی انجام دادند. «این کشور شاید بیشترین زباله‌سوز را در دنیا دارد. زباله‌سوزهایی کوچک با تناژ پایین که قدیمی‌ترین آن شاید از ۵۰ سال قبل تاکنون مشغول به کار است. اما مسئله اصلی این است که آنها مدیریت پسماند را از مبدا به درستی انجام می‌دهند و زباله‌هایشان وضعیت ما را ندارد.» این کارشناس حوزه پسماند به سال ۹۹ هم اشاره می‌کند. زمانیکه پولی کلان داده شد و پیمانکار گفت تاسیسات زباله‌سوزی برای رشت خریداری شده اما این تاسیسات را در تهران نگهداری کرده بود و می‌گفت اگر به گیلان آورده شود می‌پوسد. «وضعیت در آرادکوه هم بهتر نیست. این کارخانه فیلتر درستی ندارد. قیمت فیلترها بسیار بالاست و وارداتی هستند و مدام باید عوض شوند اما این اتفاق نمی‌افتد.»
سوالات بی‌جواب درباره زباله‌سوز
«تکنولوژی بسیار خوب است اما باید بدانیم این تکنولوژی کجا و چگونه استفاده شود.» سعیده کریمی، کارشناس پسماند صحبت‌هایش را اینطور شروع می‌کند و می‌گوید تا زمانی‌که زباله‌های کشور به‌دقت تعیین تکلیف نشوند، نمی‌توان انتظار داشت زباله‌سوز کاری از پیش ببرد. «میزان زباله تولیدی در تهران با میزانی که زباله‌سوز می‌تواند بسوزاند هیچ نسبتی ندارد. از سوی دیگر زباله‌های تهران و بسیاری از شهرهای دیگر مخلوطی عجیب و غریب است و هیچ خلوصی در آنها وجود ندارد. پس زباله‌ها باید تعیین تکلیف شوند.» او که در سال‌های گذشته بر روی حوزه پسماند متمرکز بوده معتقد است اگر قرار است از زباله انرژی تولید شود، وزارت نیرو باید وارد کرد اما چنین اتفاقی نیفتاده است. «هیچ چیز سر جای خودش نیست. زباله‌سوزی یکی از روش‌های دفع در مقصد است اما ابتدای مسیر کجاست؟ چه مسیر و فرآیندی طی شده تا به اینجا برسیم؟ در حال حاضر متولی حل مساله پسماند، مدیر اجرایی زباله‌سوزهاست. همه می‌دانیم زباله‌سوزی خوب و مهم است ولی آیا شرایط استفاده از زباله‌سوزها فراهم است؟ آیا ترکیبات زباله تولیدی مشخص است؟ آیا می‌دانیم این حجم زباله مخلوط قرار است چطور سوزانده شود؟» کریمی می‌گوید به پرسش‌ها پاسخی داده نمی‌شود و در عین حال فقط بر مواردی تمرکز می‌کنند که روش‌هایی به‌ظاهر آسان و قابل دسترس‌تر هستند. «اگر این هزینه برای مدیریت از مبدا اتفاق می‌افتاد با نتیجه بهتر و هزینه کمتری روبه‌رو بودیم. در حال حاضر فعالیت زباله‌سوزها در آرادکوه یا نوشهر هم استاندارد نیست و برای نمونه در آبعلی که صحبت از آن می‌شود هم نیاز به خلوص بالای زباله هست تا انرژی تولید شود. حتی گفته می‌شد باید کود دامی خالص در آن ریخته شود تا یک مگاوات برق تولید کند.»
او به تجربه تولید انرژی از زباله در مشهد هم اشاره می‌کند. شهری که نخستین‌بار در اواخر دهه هشتاد شروع به چنین کاری کرد و بعد از آن اولین زباله‌سوز در تهران به راه افتاد اما همچنان سوالات بی‌جوابش فراوان است و می‌گوید طرح‌ها بدون بررسی و تعیین هزینه و فایده عملی می‌شوند و به‌همین دلیل دستاورد لازم را نداشته و حالا پسماند که به پاشنه آشیل مشکلات شهری در بسیاری از مناطق بدل شده، از آن دست موارد است.