مقالهٔ جدید منتشرشده در European Parliament با عنوان «تأثیر تغییراقلیم بر میراث فرهنگی» نوشته است تهدیدات خاص ناشی از تغییراقلیم برای میراث فرهنگی از جمله بالا آمدن سطح دریا، فرسایش سواحل، افزایش فراوانی رویدادهای شدید آب‌وهوایی (مانند طوفان و سیل)، بیابان‌زایی و ذوب‌شدن یخ‌های دائمی اهمیت زیادی دارند و برخی سایت‌های تاریخی در این باره در معرض تهدید هستند. سه قاره هم با بیشترین تعداد سایت‌های میراث جهانی تحت‌تأثیر تغییراقلیم قرار دارند: آفریقا، اروپا و آسیا؛ از جمله فرسایش مکان‌های باستان‌شناسی ساحلی مانند «پمپئی» در ایتالیا و «چان‌چان» در پرو به‌دلیل بالا آمدن سطح دریا، خطر افزایش آتش‌سوزی‌ها در مکان‌های هنری-صخره‌ای باستانی در استرالیا و غرب ایالات متحده، همچنین آسیب‌پذیری سایت‌های باستان‌‌شناسی قطب شمال، مانند سکونتگاه‌های وایکینگ‌ها در گرینلند به‌دلیل ذوب شدن یخ‌های دائمی، فرسایش و هوازدگی ناشی از طوفان‌های شن در شهر باستانی پترا در اردن یا تجاوز شن و ماسه و فرسایش بادی در قلعه‌های بیابانی تاریخی در امتداد جادهٔ ابریشم در آسیای مرکزی، تغییر الگوهای آب‌‌وهوا و یخبندان در روستاهای سنتی و تاریخی نپال و بوتان و آسیب‌پذیر شدن کشورهای جزیره‌ای کوچک به‌دلیل افزایش سطح دریا و رویدادهای شدید آب و هوایی.

این در‌حالی‌است که چند کشور در سراسر جهان به‌دلیل تغییراقلیم آسیب قابل‌توجهی در حوزهٔ میراث تاریخی و فرهنگی خود دیده‌اند که میزان آسیب‌ها براساس آسیب‌پذیری‌های محیطی خاص هر منطقه متفاوت بوده است.

در نواحی ساحلی ایتالیا از جمله ونیز، افزایش سطح آب دریاها باعث افزایش بروز سیل و آسیب به بناها و بناهای تاریخی شده و شهر پمپئی هم تحت‌تأثیر تغییراقلیم قرار گرفته است. بناها و سایت‌های باستانی مصر در امتداد دلتای نیل هم به‌دلیل افزایش سطح آب دریاها و تغییر هیدرولوژی (آب‌شناسی) در معرض خطر افزایش سطح آب‌های زیرزمینی و شور شدن خاک قرار گرفته‌اند. سایت باستان‌شناسی «ماچو‌پیچو» و سایر خرابه‌های «اینکاها» در پرو هم در برابر افزایش بارندگی و رانش زمین قرار گرفته‌اند و فرسایش و هوازدگی خطراتی را برای این سازه‌های باستانی ایجاد کرده است.

در ایران چه خبر است؟

بررسی‌ها نشان می‌دهد تغییراقلیم تأثیراتی بر میراث تاریخی و فرهنگی ایران هم داشته است. همین چندسال پیش «آرون گارون»، رئیس کمیتهٔ بین‌المللی آنالیز و مرمت سازه‌های میراث معماری در سفر به ایران گفته بود: «خشکسالی و کاهش آب‌های زیرزمینی مناطق وسیعی از ایران را تهدید می‌کنند و درصورت عدم آموزش و ناآگاهی عمومی در مورد خطرهای پیش‌ رو و برداشت مداوم از آب‌های زیرزمینی می‌تواند اوضاع را به‌سرعت وخیم کند.»

این در‌حالی‌است که ایران به‌ویژه در مناطقی مانند فلات مرکزی و نواحی جنوب‌شرقی با کمبود آب و بیابان‌زایی فزاینده‌ای مواجه است. سازه‌های باستانی و صخره‌ای در معرض فرسایش و هوازدگی قرار گرفته‌اند. رویدادهای شدید آب‌وهوایی از جمله خشکسالی، بارش‌های سیلابی و طوفان گرد‌وغبار هم مستقیماً مکان‌های تاریخی کشور را تهدید می‌کند. سیلاب‌هایی که می‌توانند به سازه‌های آثار باستانی آسیب بزنند و خشکسالی‌هایی که باعث بی‌ثباتی خاک در اطراف خرابه‌های باستانی می‌شوند. افزایش دما هم یک تهدید دیگر به‌شمار می‌رود و می‌تواند خراب شدن حکاکی‌های سنگی، سازه‌های آجری و کتیبه‌های باستانی را تسریع کند. 

روستاهای تاریخی هم در معرض آسیب قرار گرفته‌اند؛ چون تغییراقلیم شیوه‌های کشاورزی سنتی را مختل می‌کند و منجر به تغییر در الگوهای سکونتگاهی و رها شدن این مناطق است.

از بارزترین آثار باستانی در معرض تهدیدات تغییراقلیم محوطه باستانی تخت‌جمشید است که با شرایط شدید جوی از جمله طوفان شن و نوسانات دما روبه‌رو شده است که فرسایش و تخریب ویرانه‌های تاریخی و نقش برجسته‌های پیچیده را تسریع می‌کند. چغازنبیل هم مورد دیگر است؛ میراث جهانی یونسکو در خوزستان که به‌دلیل تغییرات هیدرولوژی منطقه، مستعد تبلور نمک می‌شود و می‌تواند باعث آسیب ساختاری به سازه‌های زیگورات و معبد باشد. 

ارگ تاریخی بم هم در زلزلهٔ کرمان به‌شدت آسیب دید و با وجود تلاش‌های سال‌های اخیر برای بازسازی و مرمت آن اما چالش‌هایی از جمله بیابان‌زایی و طوفان‌های شن آن را تهدید می‌کند. یکی از جدی‌ترین این نمونه‌های تاریخی در معرض آسیب هم نقش‌رستم مرودشت است که به‌دلیل پایین‌آمدن سطح آب‌های زیرزمینی ناشی از خشکسالی و رانش زمین ترک‌های بزرگ و عمیق روی دیوارنگارهٔ نقش‌رستم را تجربه می‌کند.

تغییر اقلیم، مادر همه مخاطرات

یکی از علل افزایش تغییراقلیم از جمله افزایش دمای هوا که حالا تبدیل به خطری جدی برای میراث فرهنگی شده، انباشت دی‌اکسید کربن، متان و سایر گازهای گلخانه‌ای به‌دلیل فعالیت نیروگاه‌های حرارتی، خودروها و سایر وسایلی است که سوخت سنگواره‌ای مصرف می‌کنند. این نکته را اقلیم‌شناس و استاد دانشگاه خوارزمی نیز تأیید می‌کند و در توضیح بیشتر به «پیام ما» می‌گوید: «تداوم گرمای زمین باعث تغییر مناطق آب‌وهوایی، بالا رفتن سطح دریا و تشدید سرما و گرمای هواست و تغییراقلیم نیز منجر به آسیب به بناهای تاریخی و میراث فرهنگی.»

«بهلول علیجانی» با بیان اینکه در حال حاضر تغییراقلیم را با افزایش دما و کاهش بارندگی شاهد هستیم، ادامه می‌دهد: «با افزایش دما، میزان تبخیر اقیانوس‌ها افزایش پیدا می‌کند و در خشکی‌ها رطوبت نسبی هوا کم یا زیاد می‌شود. افزایش دما هم سرعت گرفته و هر سال از سال قبل گرمتر است. این اتفاق در کل جهان رخ داده است.»

علیجانی معتقد است در حال حاضر فرونشست‌ها بیش از هر موضوع دیگری دربارهٔ میراث فرهنگی مطرح می‌شود و مشکلات دیگر کمتر مورد توجه قرار می‌گیرند. این اقلیم‌شناس در توضیح بیشتر بیان می‌کند: «تغییراقلیم، مادر همهٔ مخاطرات است که آسیب‌هایی از جمله آلودگی بیشتر هوای کلانشهرها، تهدید سلامت افراد به‌ویژه با افزایش بیماری‌های واگیر، تنفسی و بیماری‌های منتقله از حیوان به انسان همراه است. اما خشکسالی را هم در پی دارد که بدترین نتیجهٔ تغییراقلیم است. خشکسالی در برخی مناطق جهان از جمله خاورمیانه زیاد است و در برخی مناطی مثل کانادا و شمال روسیه این پدیده دیده نمی‌شود و شاهد ترسالی هستند.»

بارش‌های رگباری، بلای جان تاریخ

بارش‌های رگباری ناشی از تغییراقلیم نیز به‌عنوان یکی از فاکتورهای خطر دربارهٔ میراث تاریخی مطرح است و علیجانی در این باره نیز می‌گوید: «نکتهٔ مهم اینجاست که ما علاوه‌بر بارش‌های رگباری شدید، با سرمای شدید مقطعی هم مواجهیم. شدیدترین این شرایط سال ۱۳۸۶ در کشور رخ داد و پیامدهای تغییراقلیم‌اند.»

او با بیان اینکه مهمترین تهدید این شرایط را با مثال منطقهٔ تخت‌جمشید می‌توان بیان کرد، ادامه می‌دهد: «در محوطهٔ این سایت تاریخی فرونشست رخ داده است و زمانی که بارش‌های رگباری رخ می‌دهد، می‌تواند به سست شدن خاک منجر شود. زمانی هم که بارندگی وجود ندارد و با خشکسالی طولانی مواجه هستیم، آب خاک‌های رسی گرفته می‌شود و ترک‌هایی را به وجود می‌آورد. این ترک‌ها اکنون در مناطق مرکزی کشور افزایش پیدا کرده‌. در مناطق آثار باستانی هم اگر شرایط خاک به‌گونه‌ای باشد که چنین موارد وجود داشته‌ باشد، آسیب‌ها قطعاً میراث فرهنگی را تهدید خواهد کرد.»

راهکار مقابله با این تغییراقلیم

علیجانی دربارهٔ اینکه راهکار مقابله با این تغییراقلیم چیست، به دو نکته اشاره می‌کند و می‌گوید: «اول اینکه مدیران و متولیان این حوزه تغییراقلیم را قبول کنند و برنامه‌های توسعه و عمرانی کشور را براساس همین رویکرد تنظیم کنند. دومین نکته هم به مردم مربوط می‌شود که نسبت به گرمتر شدن هوا آگاه شوند. در این شرایط باید تغییر سبک زندگی داشته باشیم که منجر به کاهش تولید گازهای گلخانه‌ای باشد. کاهش مصرف سوخت فسیلی، پاک‌شدن هوا را به‌همراه دارد و روند صعودی تغییراقلیم را کندتر می‌کند، چون یک برنامهٔ درازمدت است و نمی‌توان انتظار تحقق سریع را داشت.»

استاد دانشگاه خوارزمی در پاسخ به این سؤال که دربارهٔ آسیب به آثار تاریخی ناشی از تغییراقلیم آیا در شرایط بحرانی قرار داریم یا خیر؟ پاسخ می‌دهد: «ما همین حالا هم در شرایط بحرانی هستیم؛ چون آب زیرزمینی‌مان تمام شده و بارندگی‌ها به‌شدت کاهش یافته است. بارش‌هایی هم که داریم به‌شکل رگباری و شدید است که سودی برای ما ندارد و تنها خسارت‌زاست. آب اضافهٔ این بارش‌ها به‌شکل سیل به اقیانوس‌های سرریز می‌شود و مشکل اینجاست که خاک را می‌شورد و می‌برد، آثار تاریخی هم می‌توانند در مسیر این سیلاب‌ها باشند. در این باره آبخیزداری جدی است تا حداقل جلوی شستن خاک گرفته شود.»  

این اقلیم‌شناس دربارهٔ افزایش دما و آسیب به آثار باستانی نیز عنوان می‌کند: «دربارهٔ آثار تاریخی اگر افزایش دما به‌گونه‌ای باشد که دمای هوا در شب و روز اختلاف زیادی داشته باشند، می‌توان انتظار بروز آسیب را داشت. خود گرمای هوا در طول روز نمی‌تواند چنین آسیبی ایجاد کند. به‌عنوان مثال اگر دمای هوا در روز ۳۵ درجه و شب ۱۶ درجه باشد، این به‌معنای فاصلهٔ زیاد در دامنهٔ دماست و نوسان دمایی خسارت‌زا خواهد بود.»  

هوش مصنوعی همیار حفظ میراث

از راهکارهای مقابله با تغییراقلیم در برخی کشورها، به‌کارگیری فناوری‌های جدید و حتی هوش مصنوعی در این حوزه است. چند کشور در سراسر جهان هم از هوش مصنوعی و ابزارهای دیجیتال پیشرفته برای کمک به حفاظت از میراث فرهنگی و تاریخی خود استفاده کرده‌اند؛ از جمله بریتانیا، ایتالیا، ایالات متحده، فرانسه، چین، هند، استرالیا، ژاپن، مکزیک و کره جنوبی. به‌عنوان مثال در کشور ژاپن هوش مصنوعی و رباتیک برای اقدامات حفاظتی به‌ویژه برای حفظ معماری سنتی چوبی و مصنوعات باستانی برای پایش آب‌وهوا و تجزیه و تحلیل سازه در ساختمان‌های تاریخی ادغام شده‌اند.

مقالات این حوزه نشان می‌دهد هوش مصنوعی را می‌توان دربارهٔ تصاویر ماهواره‌ای و تکنیک‌های سنجش از دور برای نظارت بر تغییرات محیطی اطراف سایت‌های تاریخی مورد استفاده قرار داد. مدل‌سازی آب‌وهوای مبتنی‌بر هوش مصنوعی هم می‌تواند راهکارهایی دربارهٔ سناریوهای اقلیمی آینده و تأثیرات بالقوهٔ آنها بر میراث فرهنگی ارائه کند. همچنین، الگوریتم‌های هوش مصنوعی می‌تواند مجموعه داده‌های مختلف را برای ارزیابی آسیب‌پذیری سایت‌های میراث فرهنگی در برابر خطرات مرتبط با آب‌وهوا تجزیه و تحلیل کنند و منجر به سیاستگذاری‌های راهبردهای مدیران برای تصمیم‌گیری‌های آینده باشد. همچنین، استقرار سنسورهای هوشمند در محوطه‌ٔ سایت‌های تاریخی هم می‌تواند امکان نظارت در زمان واقعی دربارهٔ شرایط محیطی این بناها از جمله دما، رطوبت و کیفیت هوا را فراهم ‌کند و منجر به اقدامات پیشگیرانهٔ حفاظتی شود.