از اواخر بهمن سال گذشته زمزمه‌های شیوع آفت زنگ زرد در برخی مزارع و گندمزارهای کشور به گوش رسید. شیوع این آفت که شدت آن ناشی از تغییر‌اقلیم عنوان می‌شود، ستاد عالی گیاهپزشکی گندم را بر آن داشت تا با تشکیل نشست ابعاد آن را مشخص و اقدامات ضروری اجرایی را تعیین و ابلاغ کند.

 

«ابوالقاسم مرادی»، سرپرست معاونت کنترل آفات، در این جلسه عنوان کرد شرایط آب‌وهوایی و بارش‌های مکرر موجب گسترش این آفت شده است: «در استان‌های مازندران، گلستان، اردبیل، کرمانشاه، لرستان، خراسان‌شمالی، کهگیلویه‌وبویراحمد، مناطقی از استان‌های ایلام، خوزستان و فارس شرایط برای بروز و مبارزه با این بیماری مهیا است. با توصیه‌های کارشناسان و تأمین و تدارک به‌موقع سموم باکیفیت و ارسال به استان‌ها و سمپاشی به‌موقع خوشبختانه مشکلی از لحاظ کاهش عملکرد نداشتیم. در مزارعی که از لحاظ کوددهی تغذیهٔ نامناسبی داشته‌اند یا گندم با تراکم بالا کشت شده است و یا از ارقام حساس و نیمه‌حساس در کشت استفاده شده، با توجه به دما و رطوبت احتمال وقوع بیماری بیش از سایر مزارع است و توصیه می‌شود پایش‌ها توسط شبکه‌های مراقبت به‌طور مستمر انجام شود.»

با وجود این مصوبه و اعلام شرایطی که در کنترل است، اما به‌نظر می‌رسد دو استان کشور وضعیت شکننده‌تری دارند. استان‌های فارس، چهارمحال‌وبختیاری، گلستان، ایلام و کرمانشاه از جمله این استان‌ها هستند.

 

گلستان مستعد

«علی‌اکبر مهقانی»، معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد‌کشاورزی گلستان، به «پیام ما» می‌گوید: «گزارش حاصل از بازدید‌های میدانی کارشناسان جهادکشاورزی حاکی از آن است که شیوع بیماری زنگ‌گندم در اکثر مزارع مشاهده و در حال زیاد شدن است. با توجه به شرایط مرتبط با تغییراقلیم و بارش‌های مناسب ابتدایی فصل زراعی امسال و افزایش دما در هفته‌های گذشته شاهد تغییرات زیادی در فرآیند مراحل رشد گندم در استان گلستان هستیم.»

 

به‌گفتهٔ او، تشخیص مراحل مختلف رشد گندم نقش زیادی در انجام عملیات داشت به‌ویژه آبیاری، مصرف کود و سموم شیمیایی و حتی بروز آفات و بیماری‌ها دارد و نباید روی تقویم‌های مرسوم متمرکز شویم: «کشاورزان باید، نسبت به شیوع آفات و بیماری‌ها در مزارع خود هوشیار باشند و بازدید‌های مستمر داشته باشند؛ بازدید‌ها حکایت از آن دارد که بخش زیادی از مزارع دچار زنگ گندم شده‌اند.»

 

کانون‌های اولیه در چهارمحال‌وبختیاری

«حسین برزگر»، رئیس سازمان جهادکشاورزی چهارمحال‌وبختیاری، نیز در گفت‌وگو با «پیام ما» از شناسایی کانون‌های اولیهٔ آفت زنگ زرد در گندمزارهای «لردگان» و «خانمیرزا» می‌گوید: «هم‌اکنون ۶۰ هزار هکتار از گندمزارهای استان در معرض تهدید بیماری زنگ زرد گندم قرار دارند. رطوبت بیش از ۷۰ درصد و دمای بالای پنج درجه شرایط را برای طغیان بیماری زنگ زرد آماده کرده است.»

او مسئلهٔ مهم را در سرایت‌پذیری بسیار بالای این بیماری در گندمزارها می‌داند: «این بیماری ظرف مدت کمتر از دو هفته تمامی گندمزارهای استان را درگیر می‌کند. این بیماری بیشتر بر سه برگ انتهایی زیر سنبله اثر می‌گذارد که عملکرد نهایی محصول گندم را به‌طرز چشمگیری کاهش می‌دهد. رصد و پایش مستمر گندمزارهای استان از ابتدای سال توسط گیاهپزشکان مدیریت حفظ نباتات قرار گرفته است.»

 

برزگر توضیح می‌دهد علائم بروز بیماری زنگ زرد در یک هفتهٔ گذشته در مزارع گندم از ارقام بومی و محلی و مزارعی که از بذر اصلاح‌شده استفاده نکرده‌اند، مشاهده شده است: «مبارزه با این آفت آسیب‌زا برای مزارع گندم در استان آغاز شده است. بیماری زنگ زرد گندم زودتر در بهار ظاهر می‌شود و علائم بیماری ابتدا روی برگ‌های جوان به‌صورت جوش یا تاول‌های زرد یا نارنجی به قطر نیم میلی‌متر تشکیل می‌شود و پس از به‌هم پیوستن به‌صورت خطوط یا نوارهایی در امتداد رگبرگ دو سطح برگ ظاهر می‌شود. بیماری زنگ زرد گندم از برگ‌های پایین آغاز می‌شود و سپس به برگ‌های بالایی شیوع پیدا می‌کند و خوشه‌های آلوده دانه‌های بی‌اندازه کوچک و چروکیده تولید می‌کند که این دانه فاقد نشاسته و غیرقابل استفاده است.»

 

کشاورزان پایش کنند

مدیر حفظ نباتات سازمان جهاد‌کشاورزی استان فارس نیز می‌گوید خطر زنگ زرد گندم در مزارع شهرستان‌های شمال‌غربی استان فارس به صدا درآمده است.

 به‌گفتهٔ «جاوید عباسی»، با توجه به مساعد بودن شرایط آب‌وهوایی از جمله درجه حرارت، رطوبت نسبی هوا، شبنم و بارندگی‌های اخیر خصوصاً در شهرستان‌های شمال‌غربی استان از جمله رستم، ممسنی و… اپیدمی شدن بیماری‌های زنگ زرد و سایر بیماری‌های برگی در مزارع گندم و جو استان دور از انتظار نیست. افزایش بیماری در رطوبت نسبی بالای ۷۰ درصد و در دمای بین ۱۰ تا ۱۵ درجه سانتیگراد همراه با باران و یا شبنم سریع‌تر اتفاق می‌افتد.»

 

او توضیح می‌دهد که احتمال شیوع بیماری‌های برگی در همهٔ نقاط استان فارس وجود دارد: «در حال حاضر شرایط آب‌وهوایی در شهرستان‌های کازرون، رستم، ممسنی، فراشبند، بیضا، شیراز، مرودشت ، زرقان و جویم و فیروزآباد نسبت به سایر شهرستان‌ها جهت توسعهٔ بیماری مساعدتر است. به کشاورزان توصیه می‌کنیم و هشدار می‌دهیم که نسبت به پایش و بررسی مزارع خود اقدام و درصورت مشاهدهٔ علائم بیماری سریعاً با مشورت کارشناسان مراکز نسبت به مبارزهٔ شیمیایی اقدام کنند. در حال حاضر علائم اولیهٔ بیماری در شهرستان‌های رستم، ممسنی، کازرون، جویم و فراشبند مشاهده شده و در این مناطق مبارزه با این بیماری به‌صورت پیشگیری و کانون‌کوبی در حال انجام است. از زمان تشخیص تا حال در سطحی بالغ بر ۱۰ هزار هکتار مبارزه جهت کنترل و پیشگیری از بیماری‌های زنگ زرد و سایر بیماری‌های برگی در سطح استان فارس انجام شده است. متأسفانه زمانی زنگ زرد به برگ پرچم برسد، بیشترین آسیب به گندم‌ها وارد می‌شود.»

هشدار شیوع این آفت که به محصول استراتژیک گندم آسیب وارد می‌کند، در استان‌های بوشهر، اردبیل و کرمانشاه نیز برای گندمکاران صادر شده است.

 

پای تغییراقلیم در میان است

«مجتبی قاسمی»، کارشناس گیاهپزشکی، به «پیام ما» می‌گوید اگرچه این آفت هر سال هم وجود داشت، اما به این گستردگی نبود. به‌گفتهٔ او تغییراقلیم، به‌ویژه افزایش دما و تغییر الگوی بارش نه‌تنها موجب گسترش این آفت شده است که زمان بروز آن را نیز تحت‌تأثیر قرار داده است: «در برخی استان‌ها کشاورزان ناچار شدند زودتر از موعد سمپاشی کنند. مثلاً در استان گلستان ما شاهد سمپاشی برخی مزارع در بهمن سال گذشته بودیم. آنچه مهم است این است که سازمان حفظ نباتات و به‌شکل اولی وزارت جهادکشاورزی موضوع تغییراقلیم و اثرات آن را باید برای تعریف نظام جدید کشت رصد کنند. درحقیقت تغییر الگوی کشت با توجه به محدودیت‌های منابع آبی نیست که اهمیت پیدا می‌کند بلکه در شرایط اقلیمی متغیر حالا، هم رفتار آفات تغییر می‌کند و هم ممکن است آفات جدیدی بروز کند. ممکن است ناچار شویم برای مقابله با آفات از روش‌های جدید استفاده کنیم. همهٔ اینها باید مورد مطالعه و ارزیابی قرار گیرد.»

 

کشاورزان هشیار باشند

مدیرکل دفتر پیش‌آگاهی و کنترل عوامل خسارت‌زای سازمان حفظ نباتات کشور با تأکید بر اهمیت مبارزهٔ به‌موقع با بیماری زنگ زرد گندم از کشاورزان خواست به توصیه‌ها و دستورالعمل‌های کارشناسان و سازمان حفظ نباتات در این خصوص توجه کنند.

«اکبر آهنگران» توضیح می‌دهد زنگ زرد گندم یکی از این بیماری‌های مهم تلقی می‌شود که علت بروز آن شرایط آب‌وهوایی مساعد و رطوبت بالا، وجود رقم حساس گندم در مزارع و وجود عوامل بیماری‌زاست: «در بیماری‌شناسی گیاهی و در بیماری‌های گیاهان یک مثلث بیماری داریم که سه ضلع آن را فاکتورهای مؤثر در ایجاد آلودگی تشکیل می‌دهند. یکی از این اضلاع میزان حساسیت است. در کشور رقم گندم صد درصد مقاوم به بیماری زنگ زرد وجود ندارد و همهٔ ارقام درجاتی از تحمل تا حساسیت را دارند و بنابراین این ضلع مثلث را داریم. ضلع دیگر وجود عامل بیماری‌زا در مزرعه است. بیماری زنگ زرد در بقایای گیاهان باقی می‌ماند و می‌تواند مزرعه به مزرعه یا حتی استان به استانی دیگر هم منتقل شود. ضلع سوم هم شرایط آب‌وهوایی یا دما و رطوبت مناسب برای رشد عامل بیماری است. 

 

دمای مطلوب بیماری زنگ زرد گندم ۸ تا ۲۳ درجه سانتی‌گراد با رطوبت بالای ۷۰ درصد است؛ درصورتی‌که در مزارع چنین شرایطی باشد بیماری بروز می‌کند و درصورت تداوم شرایط می‌تواند منجر به ایجاد اپیدمی شود. برای اینکه شرایط آب‌وهوایی برای بروز بیماری را به‌صورت مدل ریاضی تعریف کنیم، همکاران در دفتر پیش‌آگاهی با مطالعهٔ منابع علمی دنیا، مدلی را طراحی کرده‌اند که این مدل در سامانهٔ پیش‌آگاهی سازمان حفظ نباتات بارگذاری شده و داده‌های موردنیاز آن که همان داده‌های هواشناسی است، توسط دستگاه‌های دیتالاگر که در مناطق کانونی زنگ زرد نصب شده‌اند، به‌صورت آنلاین به سامانهٔ پیش‌آگاهی ارسال می‌شود. این داده‌ها در داخل مدل می‌نشینند و مدل به‌صورت اتومات هر زمان که شرایط فراهم شود، پیامکی را به مدیر استان و همکاران ما به‌صورت هشدار ارسال می‌کند که نشان می‌دهد، شرایط آب‌و‌هوایی برای بروز زنگ زرد گندم فراهم است. این هشدار زمان دقیق مبارزه را نشان می‌دهد؛ یعنی چند روز بعد هشدار، علائم بیماری در مزرعه‌ای که سمپاشی نشده باشد، مشاهده می‌شود.»

 

۸۰۶ هزار هکتار مبارزه

بیماری زنگ زرد به برگ گیاه آسیب می‌رساند و جزو بیماری‌های لکه‌برگی گیاه است. در محصول گندم سه برگ انتهایی که به خوشه یا سنبلهٔ گندم منتهی می‌شود، از تأثیر ویژه‌ای در عملکرد گندم برخوردار است. بیش از ۷۰ درصد عملکرد گندم به سه برگ انتهای بوته ارتباط دارد و حفظ این سه برگ از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. بیماری زنگ زرد گندم لکه‌هایی بر روی این برگ‌ها ایجاد می‌کند. اسپور این قارچ روی برگ در شرایط مطلوب جوانه زده و از طریق روزنه‌ها وارد بافت برگ می‌شود و شروع به رشد و تغذیه از مواد غذایی بافت برگ می‌کند که درنهایت به‌صورت شکافتن سطح برگ و پخش کردن اندام‌های تکثیری جدید منتهی می‌شود. زنگ زرد هم از فتوسنتز گیاه جلوگیری می‌کند و هم غذایی را که برگ تولید کرده و قرار است در داخل دانه جمع‌آوری کند، از دسترس خارج می‌کند.

 

به‌گفتهٔ آهنگران، به کشاورزان توصیه می‌شود سه برگ انتهای گندم را که به سنبله ختم می‌شود، حفاظت کنند. حفاظت از این برگ‌ها نیز با مبارزهٔ به‌موقع با کاربرد قارچ‌کش‌ها میسر می‌شود: «تاکنون ۸۰۶ هزار هکتار مبارزه با بیماری‌های گندم انجام شده که از این مقدار حدود ۲۵۰ هزار هکتار مربوط به زنگ زرد و مابقی مربوط به سایر بیماری‌های لکه‌برگی بوده است. درحالی‌که در سال زراعی گذشته در مدت مشابه، کل مبارزه با بیماری گندم ۲۸۰ هزار هکتار بود. برای سال زراعی آینده نیز توصیه می‌کنیم کشاورزان از رقم‌های محمل در مناطقی که سابقهٔ بیماری وجود دارد، استفاده کنند. همچنین، بهتر است از بذر گواهی‌شده استفاده کنند. بسیاری از بذرهایی که کشاورزان در کشور در حال حاضر استفاده می‌کنند، از بذور خودمصرفی است. همچنین، گندم و کلزا با هم تناوب کشت داشته باشند. یعنی یکسال گندم کاشته شود و یکسال کلزا یا محصولات غیرمیزبان عوامل خسارت‌زای گندم کاشت شود. در بسیاری از مزارع مشاهده شده که کشاورزان میزان بذری که در هر هکتار استفاده می‌کنند، فراتر از ۳۰۰ تا ۳۵۰ کیلو است، درحالی‌که میزان بذر استفاده‌شده برای کشت گندم به‌طور متوسط باید بین ۱۸۰ تا نهایت ۲۲۰ کیلو باشد. تراکم زیاد باعث می‌شود تعداد بوته‌ها در واحد سطح افزایش یابد، بوته‌ها متراکم شوند، رطوبت داخل آنها به‌مدت زیادی باقی بماند و شرایط برای بروز و گسترش بیماری‌ها در مزرعه فراهم شود.»