در منطقهٔ سراب بهرام در جنوب ممسنی و در فاصلهٔ ۹ کیلومتری به‌سمت شیراز، نقش‌برجستهٔ صخره‌ای از دوران ساسانی به‌جای مانده است که به‌واسطهٔ وجود چشمه آبی در کنار آن به نقش سراب بهرام شهرت دارد. این نقش‌برجسته، مربوط به بهرام دوم، شاه ساسانی است که در دو طرفش دو نفر از بزرگان ساسانی ایستاده‌اند و به نشانهٔ احترام انگشت سبابهٔ خود را به‌سمت بالا نگه داشته‌اند. این اثر در تاریخ ۱۲ اسفند ۱۳۱۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

 

این اثر که در آن تصویر بهرام دوم و بزرگان ساسانی دیده می‌شوند، در تاریخ ۱۲ اسفند ۱۳۱۵ با شماره ثبت ۲۷۸ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌ است.

ماجرای انفجار مواد محترقه

چندروز پیش «حسین فیضی»، پژوهشگر دورهٔ ساسانیان در یادداشتی در «میراث خبر»، از تخریب تاج بهرام دوم ساسانی در نقش‌برجستهٔ دهکدهٔ سراب‌بهرام خبر داد. او گفته است در جدیدترین صدمه به نقش‌برجسته، آثاری از مواد منفجره (ترقه) بر تاج بهرام دوم قابل مشاهده است: «احتمالاً در جشن چهارشنبه‌سوری این اتفاق ناخوشایند رخ داده است. بازدید میدانی از نقش‌برجستهٔ بهرام دوم، یکی از مهمترین نقش‌برجسته‌های ایران نشان می‌دهد که خطرات بسیاری آن را تهدید می‌کند و هیچ اقدام حفاظتی متناسب با اهمیت این نگاره انجام نمی‌شود.»

 

سابقهٔ تخریب

«سراب بهرام» فقط در هفته‌های اخیر محل بحث نبوده است و پیش‌ازاین هم در سال ۱۳۹۰، خبرگزاری «مهر» اعلام کرد بخشی از نفیس‌ترین نقش‌برجستهٔ موجود در مجموعهٔ ساسانی تنگ چوگان در شهرستان کازرون بر اثر اصابت پتک یا وسیلهٔ مشابه دیگری شکسته شد. گفته شده بود که بر اثر این آسیب‌دیدگی گرز آویزان از اسب بهرام دوم در نقش‌برجسته در ضلع غربی تنگ چوگان به‌کلی شکسته و از بدنهٔ کوه جدا شده است و به‌دنبال این موضوع اقدامات لازم برای مرمت این نقش برجسته آغاز شد.

 

کارشناسان همان زمان اعلام کردند که شیء آسیب‌دیده در نقش‌برجستهٔ بهرام که در برخی دیگر از نقش‌برجسته‌های ساسانی نیز آویزان به اسب شاه دیده می‌شود، سالم‌ترین نمونه در نوع خود بود که دیگر ظرافت خود را از دست داد و از آن شیء با ارزش باستانی، چیزی جز تصاویر و برخی نمونه‌برداری‌ها و یک اثر زخم‌دیده که به‌وسیلهٔ مرمت اندکی به‌شکل روزهای پیشین خود بازگشته، برجای نمانده است.

نیمهٔ پایینی نقش‌برجستهٔ بهرام به‌دلیل آنکه چند قرن در زیر لایه‌های خاک مدفون مانده بود و نسبت به نیمهٔ بالایی آن کمتر در معرض عوامل فرسایشی قرار داشته، جزو یکی از سالم‌ترین و ظریف‌ترین نقوش برجسته به‌جا مانده از دوران ساسانیان بود که حدود ۴۰ سال پیش و توسط دکتر سرفراز از زیر خاک بیرون آمد.

 

مرمت در سال ۱۴۰۱

پیش‌ازاین و سال ۱۴۰۱، «مصطفی رخشنده‌خو»، کارشناس ارشد حفاظت و مرمت و سرپرست کارگاه حفاظت و مرمت «سراب بهرام»، گفته بود یکی از مهمترین مشکلات این نقش‌برجسته رشد گیاهان و درختچه‌ها بر روی صخره و کمی بالاتر از قاب پیشانی اثر بود که فروپاشی بخش‌هایی از صخره را به‌دنبال داشت و امکان پیشروی فرسایش به‌سمت نقش می‌رفت و به همین دلیل استحکام‌بخشی این قسمت از صخره و کنترل فرسایش آن در اولویت فعالیت گروه قرار گرفت.

 

او با بیان اینکه به موازات انجام استحکام‌بخشی‌های اضطراری، متخصصین در زمینهٔ مطالعه، مستندنگاری و آسیب‌نگاری نقش‌برجسته اقدام شده است، تأکید کرده بود که آسیب‌نگاری‌ها بر روی تصاویر تخت تهیه‌شده از اثر انجام شده است و با توجه به شناسایی الگوهای فرسایش اثر، طرح اضطراری مرمت آماده شد که در این طرح اقداماتی همچون پاکسازی رسوبات خاکی و گیاهان از سطح اثر، اصلاح مداخلات سیمانی پیشین، پر کردن درزه‌ها و ریزترک‌ها در سطح اثر، تثبیت و استحکام‌بخشی پوسته‌ها و بخش‌های متورق سنگ و هدایت رواناب‌ها از پیشانی اثر به دو سمت نقش از مهمترین اقدامات این پروژه بود.