چند روز پیش خبری در رسانه‌ها منتشر شد که می‌گفت معاون رئیس‌جمهوری در امور زنان و خانواده، انسیه خزعلی، با طالبان قرارداد بسته است. خبری که از دیدار و گفت‌وگوی خزعلی با هیأت افغانستانی برای بازشدن فضا برای آموزش زنان این کشور آمد. کمتر از دوازده ساعت اما این خبر از سوی دفتر روابط عمومی معاونت ریاست‌جمهوری در امور زنان و خانواده، دروغ خوانده شد: «هیئتی از وزارت بهداشت افغانستان در قالب نشست بین‌المللی گروه پنج با موضوع بهداشت و درمان در تهران حضور داشتند که در حاشیۀ این دیدار گفت‌و‌گویی درخصوص وضعیت بهداشت و درمان و نیازمندی‌های آموزشی بانوان افغانستانی مطرح شد، ولیکن قرارداد یا تفاهم‌نامه‌ای با معاونت ریاست‌جمهوری در امور زنان و خانواده منعقد نشد.» اما این فقط معاون رئیس‌جمهوری نبود که با مقامات افغانستان وارد گفت‌وگو شده بود، حدود یک‌ماه پیش شعبان شتایی، رئیس دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه گرگان، هم از برنامۀ تبادل دانشجو با دانشگاه کُندوز افغانستان خبر داده بود. او هم البته به سیاق خزعلی از ارائۀ جزئیات بیشتر راجع‌به تفاهمنامۀ بین این دو دانشگاه خودداری کرد. پروین، پژوهشگر مدیریت آموزش عالی دراین‌باره می‌گوید: «آموزش عالی به‌شکل ساختاری از فقدان سازوکارهای روشن برای تبادل و جذب دانشجویان بین‌المللی رنج می‌برد.»

وقتی خبر برگزاری نشست همکاری دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان با دانشگاه کندوز افغانستان با عکسی از رؤسای دو دانشگاه و پرچم طالبان در تصویر این نشست مجازی در 5 اردیبهشت‌ماه سال جاری منتشر شد؛ داد اعتراض دانشجویان این دانشگاه هوا رفت. تا جایی‌که گروه مستقلی از دانشجویان در بیانیه‌ای به رئیس این دانشکده یادآور شدند که: «ما دانشجویان زنده‌ایم تا تکلیف رد پای ارتجاع با پرسشگری ما در این دانشگاه مشخص شود و با اشتباهات آبروی چندین‌سالۀ یکی از قدیمی‌ترین دانشگاه‌های علوم طبیعی کشور به زوال میل نکند.» آن‌ها از ریاست دانشگاه می‌خواستند که در جلسۀ پرسش و پاسخی با دانشجویان دربارۀ جزئیات این برنامۀ روشنگری و به‌دلیل استفاده از پرچم طالبان در سایت دانشگاه، عذرخواهی کند. پیگیری‌های «پیام ما» اما نشان می‌دهد که رئیس دانشگاه در این جلسه حاضر نشده و دفتر ریاست نیز تاکنون توضیحی ارائه نداده است. یکی از دانشجویان که نخواست نامش فاش شود در توضیح علت اعتراض به این تصمیم دانشگاه می‌گوید: «پیش از تسلط طالبان بر افغانستان نیز این دانشگاه میزبان دانشجویانی از افغانستان بود و حرف ما مخالفت با تبادل دانشجو نیست. مشکل ما این است که جزئیات این برنامه مشخص نیست و با روی کار آمدن طالبان بسیاری از دانشجویان افغانستانی ما به فکر پناهنده‌شدن افتادند. انتشار عکس نشستی با رؤسای دانشگاه کندوز در کنار پرچم طالبان، دلشوره‌ای در دل این بچه‌ها انداخته است که حالا باید چه کنند و چه چیزی در انتظار آنها خواهد بود؟ به راستی چه کسی ارتجاع را گردن می‌گیرد؟»

احسان پروین، پژوهشگر مدیریت آموزش عالی: بیگانه‌هراسی و بدبینی تاریخی به بیگانگان، دین‌هراسی و توهم توطئه در کنار اهمیت جغرافیایی ایران سبب شده است نگاه غالب به تبادل و جذب دانشجو همواره امنیتی باشد. به‌همین دلیل، هرچند روی کاغذ برنامه‌های گسترش همکاری‌های بین‌المللی وجود دارد، اما همّتی برای انجام آنها وجود ندارد

او با ابراز نگرانی از رویکرد طالبان می‌گوید: «دولتی که حق تحصیل را از زنان می‌گیرد، در برنامۀ تبادل دانشجو چطور عمل خواهد کرد؟» این در‌حالی‌است که خبری که دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان از جزئیات این نشست منتشر کرده است تنها به برنامه‌های کوتاه‌مدت شامل انعقاد تفاهم‌نامۀ بین دو دانشگاه، حضور و بازدید مسئولین دانشگاه‌ها از دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان و دانشگاه کندوز، برنامۀ میان‌مدت شامل ارتقای ظرفیت با در نظر داشتن امکانات برای اعضای هیات علمی دو طرف، همکاری در بخش آزمایشگاه کشاورزی و مزرعۀ تحقیقات، فراهم‌کردن شرایط ادامه‌تحصیل اساتید دانشگاه کندوز در مقاطع ارشد و دکتری در گرگان، تحقیقات و تبادل علمی در دو دانشگاه و برنامه بلند‌مدت شامل امکان ادامه‌تحصیل برای دانشجویان دو دانشگاه در دانشگاه‌های علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان و دانشگاه کندوز (Dual Degree) اشاره دارد.
برنامه‌های کاغذی و بدون جزئیات تبادل دانشجو
هرچند برنامه‌های تبادل دانشجو در سراسر دنیا مرسوم است و در اسناد بالادستی همیشه از اهداف دانشگاه‌ها معرفی می‌شوند، اما جزئیات چگونگی اجرای آنها چندان مشخص نیست. به‌ویژه با روی کار آمدن طالبان تا امروز هیچ‌کدام از مسئولین روشن نکرده‌اند که تبادلات با افغانستان به چه نحوی و با چه نظارتی انجام خواهد شد. تماس‌های «پیام ما» با سازمان امور دانشجویان برای دستیابی به سازوکار این برنامه‌ها نیز بی‌نتیجه ماند. این درحالی‌است که به گفتۀ «احسان پروین»، پژوهشگر مدیریت آموزش عالی دانشگاه علامه، 35 درصد دانشجویان بین‌الملل در ایران از اتباع افغانستان هستند. باوجوداین، به گزارش ایلنا، معاون زنان و امور خانوادۀ نهاد ریاست‌جمهوری در دیدارش با هیأتی از طالبان گفت: «در بحث بهداشت قرارداد بسته شده است که تعدادی از خانم‌ها برای آموزش بیایند. پیشنهاداتی هم دربارۀ آموزش در بخش‌های بهداشتی که خودِ وزارت بهداشت متولی بود، داده شد و قرار گذاشتند تعدادی از خانم‌ها برای این دوره بیایند و پیشنهاداتی برای آموزش عالی در سطوح مختلف وزارت علوم دادیم.» «خزعلی» در ادامه دربارۀ این همکاری توضیح داد: «ما خواستار این شدیم که توسعۀ بیشتری را در بحث زنان داشته باشند و ما بتوانیم با زنان این کشور ارتباط داشته باشیم و ان‌شاالله بتوانیم بحث آموزش را به‌صورت جدی پیگیری کنیم. ما بیشتر بحث آموزش دانشگاهی را مطرح کردیم و اینکه بسیاری از دانشگاه‌های ما این پذیرش را دارند و می‌توانیم تعدادی از دانشجویان آنها را پذیرش کنیم،

براساس پژوهش «آیندۀ دانشجویان بین‌المللی در ایران» با وجود اینکه تعداد دانشجویان بین‌المللی در ایران از سال تحصیلی 1391 تا 1400 طی ده سال، 6 برابر شده است، اما زنان همواره تمایل کمتری به تحصیل در ایران داشته‌اند. تا حدی که در حال حاضر 59 درصد دانشجویان بین‌المللی از مردان و سهم زنان فقط 41 درصد است

البته در بحث بهداشت قرارداد هم بسته شده است که تعدادی از خانم‌ها برای آموزش بیایند.» البته این خبر کمتر از دوازده ساعت بعد، از سوی روابط عمومی معاونت رئیس‌جمهور در امور زنان و خانواده تکذیب شد: «خزعلی فقط با هیأت افغانستانی درخصوص بازشدن فضا برای آموزش بانوان این کشور دیدار داشته و قراردادی با معاونت ریاست‌جمهوری در امور زنان و خانواده بسته نشده است.» این‌همه درحالی‌است که براساس پژوهش «آیندۀ دانشجویان بین‌المللی در ایران» با وجود اینکه تعداد دانشجویان بین‌المللی در ایران از سال تحصیلی 1391 تا 1400 طی ده سال، 6 برابر شده است اما زنان همواره تمایل کمتری به تحصیل در ایران داشته‌اند. تا حدی که در حال حاضر 59 درصد دانشجویان بین‌المللی از مردان و سهم زنان فقط 41 درصد است.
دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان نیز در خبری با اشاره به فعالیت‌های دانشگاه در سطح بین‌الملل و حضور فعال دانشگاه در پروژه‌های بین‌المللی، بر همکاری این دانشگاه با دانشگاه‌های کشور دوست و برادر افغانستان در زمینه‌های تبادل دانشجو، استاد، برگزاری همایش‌های علمی، انجام پروژه‌های مشترک پژوهشی و تحقیقاتی و … تأکید کرد. این خبر نیز درحالی منتشر شده که پژوهش پروین نشان می‌دهد رشته‌های پرطرفدار در سال تحصیلی 1400-1399 برای دانشجویان خارجی به‌ترتیب عبارتند از رشته‌های علوم انسانی با سهم 52 درصدی، علوم پزشکی با سهم 20 درصدی و علوم فنی‌ومهندسی با سهم 16 درصدی و پس از این علوم پایه، هنر، کشاورزی و دامپزشکی قرار دارند.
به‌هرحال رئیس این دانشگاه با امید اجرای برنامه‌های تبادل دانشجو از هیأت عالی دانشگاه کندوز برای حضور در دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان و بازدید از امکانات، زیرساخت‌ها، آزمایشگاه‌ها و … دانشگاه و انجام مذاکرات بیشتر درخصوص چگونگی انجام همکاری‌های مشترک در حوزه‌های مختلف علمی و پژوهشی دعوت کرده است. «شعبان شتایی» در نشست با رؤسای دانشگاه کندوز در توضیح این برنامه گفته است: «در دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان با هدف حضور دانشجویان افغانستانی در دانشگاه، تسهیلات و امتیازات مناسبی در نظر گرفته شده است و تلاش خواهیم کرد که در دانشگاه میزبان خوبی برای تعلیم و تربیت دانشجویان غیرایرانی باشیم.» او همچنین از سوی این دانشگاه اعلام آمادگی برای پذیرش اساتید و سایر دانشجویان افغان در مقاطع ارشد و دکتری در حوزۀ کشاورزی و منابع طبیعی کرد. در همین راستا «پیام ما» با رئیس دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان تماس گرفت تا سازوکار اجرای این برنامه را جویا شود اما شتایی از ارائۀ جزئیات دربارۀ نشستی که با دانشگاه کندز داشت، خودداری کرد: «فعلاً فقط یک جلسۀ اولیه برگزار شده است و تفاهمنامه‌ها هنوز آماده نیست.» او با تأکید بر اینکه این مبادله کاملاً علمی خواهد بود، اضافه می‌کند: «ما با همۀ دانشگاه‌ها از جمله دانشگاه‌های افغانستان با هدف جذب دانشجو مبادله خواهیم داشت و این تبادلات مستقل از رویکرد دولت‌هاست.» این درحالی‌است که مشخص نیست این تبادلات به چه نحوی انجام خواهد شد و تکلیف تحصیل دانشجویان دختر چه خواهد شد. همچنین سؤالاتی مطرح است که نظارت بر اجرای این برنامه‌ها چگونه خواهد بود؟ آیا دانشجویانی که از ترس طالبان به ایران پناه آورده و امروز در دانشگاه‌های ایران مشغول به تحصیل هستند، باید نگران آیندۀ خود باشند یا خیر؟ این‌ها سؤالاتی است که با مبهم ماندن نحوۀ همکاری با طالبان برای تبادل و جذب دانشجویان بی‌پاسخ مانده است.
چرا دانشگاه‌های ما بین‌المللی نشدند؟
اما چرا مسئولان جزئیات سازوکار اجرایی برنامه‌های تبادل دانشجو را پنهان می‌کنند؟ در نشستی پژوهشکدۀ سیاستگذاری دانشگاه شریف با عنوان «آیندۀ دانشجویان بین‌المللی در ایران» برگزار کرد، احسان پروین، پژوهشگر مدیریت آموزش عالی با تأکید بر اینکه ایران فقط مقصد دانشجویان کشور افغانستان و عراق است، می‌گوید: «در برنامۀ توسعۀ چهارم، پنجم و سند چشم‌انداز بیست‌ساله نیز یکی از راهبردهای توسعۀ کلان، جذب دانشجویان بین‌المللی معرفی شد، اما تاکنون سیاستی راهبردی و تخصیص اعتباری خاص و سرمایه‌گذاری عمده‌ای دراین‌باره انجام نشده است.» براساس پژوهش پروین، طبق آخرین آمار منتشرشده از سوی مؤسسۀ پژوهشی آموزش عالی تا سال تحصیلی 1400-1399، دانشجویان عراقی بیشترین سهم را با 45 درصد حضور در ایران به خود اختصاص داده بودند. در جایگاه دوم دانشجویان افغانستانی با سهم 35 درصدی، لبنان با 4 درصد، سوریه با 3 درصد و سایر کشورها سهمی 13 درصدی داشتند. به گفتۀ این پژوهشگر هرچند بین‌المللی‌شدن آموزش عالی و اجرای برنامه‌های تبادل دانشجو، شاخص توسعه‌یافتگی است، اما گسترش همکاری‌های بین‌المللی در عمل اتفاق نیفتاده است: «در برنامۀ چهارم، پنجم، ششم توسعه و سند چشم‌انداز بیست‌ساله به تسهیل قوانین، ایجاد نمایندگی دانشگاه‌های معتبر داخلی و بین‌المللی در مناطق آزاد تجاری کشور و گسترش همکاری‌های بین‌المللی از طریق تبادل دانشجو اشاره شده، اما هیچ‌کدام از این برنامه‌ها به اجرا درنیامده است.»
به گفتۀ او عوامل مختلفی مانع به اجرا درآمدن این برنامه‌ها شده است: «موانع اقتصادی از جمله نبود منابع مالی مناسب، نبود امکان تبادل ارزی به‌دلیل تحریم‌ها، تأمین نکردن هزینه‌های زندگی و شهریه از سوی دانشگاه‌ها به‌ویژه برای دانشجویان متأهل یکی از مهمترین عوامل به حساب می‌آید. در گام بعدی عوامل اجتماعی و فرهنگی است که شامل الزام رعایت مسائل فرهنگی و رفتارهای نژادپرستانه در کنار فقدان پذیرش تنوع فرهنگی می‌شود. بیگانه‌هراسی و بدبینی تاریخی به بیگانگان، دین‌هراسی و توهم توطئه در کنار اهمیت جغرافیایی ایران سبب شده است نگاه غالب به تبادل و جذب دانشجو همواره امنیتی باشد. به‌همین دلیل، هرچند روی کاغذ برنامه‌های گسترش همکاری‌های بین‌المللی وجود دارد، اما همتی برای انجام آنها وجود ندارد.» به گفتۀ او، آموزش عالی به‌شکل ساختاری از فقدان سازوکارهای روشن برای تبادل و جذب دانشجویان بین‌المللی رنج می‌برد. شاید همین موضوع هم دلیلی بر این وضعیت باشد که مسئولان از ارائۀ توضیح راجع‌به جزئیات برنامه‌های تبادل دانشجو، معذور هستند. همچنین، از دیگر عوامل شناخته‌شده برای فقدان تمایل به تحصیل در ایران از سوی دانشجویان خارجی، نبود اختیارات کافی برای اعضای هیأت علمی جهت جذب دانشجو، بی‌کیفیت بودن اینترنت و فیلترینگ، مشکل طولانی‌شدن صدور ویزا و مشکلات اداری برای دانشجویان خارجی، نگاه امنیتی و سیاسی به دانشجویان خارجی و ایران‌هراسی و درنهایت فقدان جایگاه مناسب در رتبه‌بندی دانشگاه‌ها، کیفیت پایین علمی دانشجویان خارجی در ایران، تفاوت در نظام آموزشی و نبود ظرفیت کافی برای جذب دانشجو در رشته‌های دارای اولویت است. پروین درنهایت راه نجات آموزش عالی از فروپاشی را تدوین سندی مدون و روشن و همچنین گذر از نظام متمرکز به‌سوی نظامی غیرمتمرکز و ایجاد یک نهاد یکپارچه به‌عنوان متولی برنامه‌های تبادل دانشجو دانست.