| پیام ما | شیوع کرونا در سطح بین‌المللی صنایع مختلف را با آسیب‌های جدی مواجه کرد. از آنجا که ماهیت صنعت گردشگری بر اصل جابه‌جایی استوار شده،‌ نسبت به سایر صنایع خسارت بیشتری را متحمل شد و شاهد رکود و سیر قهقرایی این صنعت در حال توسعه بودیم. گردشگری به دلیل قرار دادن منابع ارزی مناسب و قابل ملاحظه در اختیار یک کشور و همچنین نقش بسیار مهم در رشد و توسعه اقتصادی از طریق افزایش اشتغال و توسعه اقتصادی اهمیت زیادی دارد. معاونت بررسی‌های اقتصادی اتاق بازرگانی،‌ صنایع، معادن و کشاورزی تهران در گزارشی با هدف ترسیم وضعیت گردشگری بین‌المللی از نگاه این سازمان، راهکارهای پیشنهادی‌اش را به منظور تعدیل شرایط به وجود آمده و بهبود وضعیت گردشگری مطرح کرده است. نقدینگی و حمایت از مشاغل، ترویج گردشگری سبز، همکاری میان بخش‌های دولتی و خصوصی، توجه به مشاغل دارای ارزش افزوده به واسطه فناوری‌های نوین از محورهای مورد توجه هستند که «فاطمه علیزاده آغ اسمعیلی» نویسنده این گزارش، به آنها پرداخته است.

بحران شیوع کرونا محدودیت‌ها و هشداری مبنی بر عدم مسافرت و تعطیلی تمامی زنجیره خدمات گردشگری در سراسر جهان را شکل داد. در گزارش «تحولات گردشگری در جهان پس از شیوع کووید-19» آمده است: «کسب‌ و کارهای حوزه گردشگری که 85 درصد آنها را شرکت‌های کوچک و متوسط تشکیل می‌دهند و یکی از موتورهای ایجاد اشتغال و رشد اقتصادی محسوب می‌شوند با وضعیت پیش آمده عملا تعطیل شده و به عبارتی چرخ این صنعت اشتغال‌زا متوقف شد.»
این گزارش می‌افزاید: «با وقوع شوک بی‌سابقه کووید-19 و اثرات مخرب آن بر گردشگری، همگرایی و همکاری عمومی و خصوصی برای حمایت و توسعه گردشگری پایدار و انعطاف‌پذیر ضرورت پیدا می‌کند. برای عبور از این بحران نمی‌توان فقط به اقدامات دولت اتکا کرد. برای دستیابی به توسعه پایدار گردشگری، تعامل و مشارکت بخش خصوصی و عمومی لازم است. آگاهی از نقش گردشگری به عنوان محرک اقتصادی و اجتماعی در بالاترین سطوح افزایش یافته است و دولت‌ها گام‌های بی‌سابقه‌ای را برای پاسخگویی به بحران و کمک به مشاغل گردشگری، کارکنان و گردشگران برداشته‌اند که با ظهور همکاری‌های جدید در بخش‌های عمومی و خصوصی تقویت می‌شود.»
موضوع دیگری که بایستی بیش از پیش در نظر گرفته شود،‌ سناریوهای احتمالی آینده است که ممکن است بحران دیگری را شکل دهد و همین امر گردشگری انعطاف‌‌پذیر را ضروری می‌کند تا بتواند خود را با شرایط جدید تطبیق دهد. در همین راستا است که OECD (سازمان سازمان همکاری و توسعه اقتصادی) پیشنهاد می‌دهد: «استراتژی‌های گردشگری آینده‌ را برای تقویت برنامه‌های بهبود، تسریع انتقال به سمت گردشگری سبز، استفاده از بسترهای دیجیتال و فناوری و ایجاد ظرفیت در سراسر دولت به منظور آماده‌سازی، واکنش و انطباق با شوک‌های آینده، ترویج کنید.»

توسعه تاب‌آوری با توریسم
زمانی که از ترویج گردشگری سبز صحبت می‌کنیم منظور بهره‌گیری از چه راهکار‌هایی است؟ در این گزارش آمده است:‌ «توسعه استراتژی‌های یکپارچه بلندمدت، اهداف برنامه‌ریزی شده برای گردشگری پایدار و ارائه مکانیسم‌هایی برای استفاده صحیح از منابع و هماهنگی بین دولت، اجرای ترکیبی از سیاست‌های مبتنی بر شواهد با اولویت ایجاد بستر تعاملی موثر در زنجیره تامین گردشگری، به منظور افزایش آگاهی، تنظیم و گسترش مشوق‌هایی برای سبز کردن بخش گردشگری و سرمایه‌گذاری، ترویج سواد تحول به سمت گردشگری کم کربن و ایجاد ظرفیت‌های همکاری فعالان گردشگری برای ارائه راه‌حل‌های جدید و نوآورانه، توانمندسازی انتخاب سفرهای پایدار و کمک به کسب‌ و کارها برای کاهش اثرات محیط زیستی خود است.» OECD همچنین از فعالان این عرصه می‌خواهد که از نقش دولت در تسریع انتقال سبز استفاده کرده و زیرساخت‌های گردشگری را با استفاده از بودجه عمومی تخصیص یافته، سازماندهی کنند تا به توسعه تاب‌آوری محیطی و آب‌ و هوایی کمک کند.
«در کشورهایی که بین بخش خصوصی و دولتی تعامل مناسبی وجود داشته باشد و بخش دولت به عنوان مکمل بخش خصوصی عمل کند، شاهد رشد و توسعه پایدار خواهیم بود. در صورتی که بخش خصوصی زیرساخت‌های توسعه گردشگری را فراهم و دولت به عنوان حامی این بخش عمل کند، منجر به رشد صنعت گردشگری و در نهایت افزایش تولید ناخالص داخلی خواهد شد» بر اساس این گزارش «بخش خصوصی یکی از عوامل کلیدی در سیاست‌گذاری گردشگری است. پیش از همه‌گیری کووید-19 شناخت روزافزونی از این موضوع وجود داشت. با این حال ماهیت پراکنده اقتصاد گردشگری که از شاخه‌های گوناگون تشکیل شده است، آن را به بخش چالش‌برانگیزی برای سیاستگذاران تبدیل می‌کند.»

در سال 2021 تعداد توریست‌هایی که به ترکیه سفر کردند با 88 درصد افزایش نسبت به 2020 به عدد 30 میلیون رسیدند و برآوردها نشان می‌دهد با جهشی در سال 2022 این کشور توانسته باشد به عدد 42 میلیون گردشگر بین‌المللی دست پیدا کند. گرچه این رقم همچنان به عدد 52 میلیون 2019 نرسیده است اما پیش‌بینی‌ها حکایت از آن دارد که در سال 2023 یعنی همین سالی که در آن به سر می‌بریم ترکیه عدد 52 میلیون را به راحتی پشت سر بگذارد و شاهد ورود 60 میلیون گردشگر به کشورش باشد و در سال 2024 آن را به 70 میلیون افزایش دهد

مراکش
از آغاز همه‌گیری نمونه‌های خوبی از همکاری و هم‌افزایی بین دولت و بخش خصوصی و همچنین با جامعه مدنی در سطوح محلی، ملی و بین‌المللی وجود داشته است و بسیاری از کشورها،‌ گروه‌های ویژه گردشگری یا گروه‌های مشاوره‌‌ای متشکل از بازیگران بخش دولتی و خصوصی تشکیل داده‌اند. این گزارش یکی از این نمونه‌ها را مراکش معرفی کرده و دراین‌باره می‌نویسد: «در مراکش بازیگران دولتی و خصوصی در سطوح ملی و منطقه‌ای گرد هم آمدند تا یک طرح مشترک برای احیای بخش گردشگری برای سال‌های 2020-2022 ایجاد کنند. برنامه گردشگری مراکش پس از همه‌گیری کووید-19 شامل 21 اقدام برای انطباق با واقعیت‌های جدید بازار، پیش‌بینی تغییرات در الگوهای مصرف گردشگران و استفاده از فرصت‌های جدید است.»
گردشگری یکی از بخش‌های مهم و توسعه آن از اولویت‌های اصلی مراکش است. همین موضوع است که باعث شده این کشور از استراتژی‌های توسعه ده ساله -چشم‌انداز 2010 و چشم‌انداز 2020- با هدف حمایت و تقویت فعالیت‌های توریستی و در عین حال بهبود آن در کشور بهره بگیرد. با این حال شروع همه‌گیری کرونا آن‌هم همزمان با پایان چشم‌انداز سال 2020 این بخش را وارد بحران کرده و پتانسیل توسعه آن را تغییر داد. در این گزارش درباره راه‌حل‌های مراکش برای رفع این بحران آمده است: «مقامات دولتی تدابیر متعددی را به کار گرفتند تا تأثیر بحران مذکور را محدود، اقتصاد را حفظ و بهبود را تسریع بخشند. بازیگران دولتی و خصوصی همکاری خود را در سطوح ملی و منطقه‌ای با تهیه برنامه‌ای برای احیای بخش گردشگری در دوره 2020-2022 آغاز کردند. هدف از این برنامه تقویت صنعت گردشگری و راه‌اندازی مجدد از طریق سه محور اصلی حفظ اقتصاد و اشتغال، تسریع در راه‌اندازی مجدد، و پایه‌گذاری یک تحول پایدار بود.» همین موضوعِ بهبود گردشگری این کشور پس از یک بازه زمانی دچار رکود شد. گزارش «تحولات گردشگری در جهان پس از شیوع کووید-19» در این باره آورده است: «در سال 2019 حدود سه و نیم میلیون گردشگر داخلی با اقامت شبانه در مراکش سفر کردند. گردشگری داخلی مراکش در سال 2020 با افت 59 و 4 درصدی نسبت به سال 2019 درصدی همراه بود اما با گذشت یک سال در سال 2021 گردشگری داخلی عملکرد بهتری داشته و به حدود دو میلیون و 800 هزار گردشگر با اقامت شبانه در مراکز اقامتی رسید که گرچه 22 درصد کمتر از سطح قبل از همه‌گیری است اما روند رو به رشدی را نشان می‌دهد.» تعداد هتل‌ها و موسسات مشابه در مراکش طی سال 2021 هم با 82 درصد رشد نسبت به سال 2020 مواجه شد.

طی 4 ماهه نخست سال 1401 نیز حدود یک و نیم میلیون گردشگر وارد کشور شده که با فرض استمرار روند فعلی می‌تواند تا پایان سال 1401 به رقمی بیش از تعداد سال 1400 که عدد یک میلیون و 800 هزار نفر است، برسد

ترکیه
گردشگری نقش مهمی در اقتصاد ترکیه دارد. در سال 2019 سهم گردشگری از تولید ناخالص داخلی این کشور 4.6 درصد است که در سال 2021 به 1.9 درصد کاهش یافته است. سهم گردشگری ترکیه در اشتغال‌زایی طی سال 2019، حدود 8.1 درصد از کل اشتغال و معادل 2.3 میلیون شغل بوده است که در سال 2021 سهم آن به 6.6 درصد کاهش یافته است. در حالی که ایران رویای 20 میلیون گردشگر را در سر می‌پروراند و با آن فاصله زیادی دارد و حتی به 10 میلیون نزدیک هم نشده است،‌ این گزارش درباره تعداد توریست‌هایی که به ترکیه سفر می‌کنند، می‌نویسد: «تعداد گردشگران بین‌المللی ورودی به ترکیه در سال 2019 به 52 میلیون نفر رسید. در سال 2020، 15.9 میلیون گردشگر از ترکیه بازدید کردند که نسبت به سال قبل، تقریباً‌ 69 درصد کاهش داشته است.» با این حال ترکیه هم مانند مراکش توانست تعداد توریست‌های خود را افزایش دهد،‌ هر چند به رقم سال 2019 نرسد. در سال 2021 تعداد توریست‌هایی که به ترکیه سفر کردند با 88 درصد افزایش نسبت به 2020 به عدد 30 میلیون رسیدند و برآوردها نشان می‌دهد با جهشی در سال 2022 این کشور توانسته باشد به عدد 42 میلیون گردشگر بین‌المللی دست پیدا کند. گرچه این رقم همچنان به عدد 52 میلیون 2019 نرسیده است اما پیش‌بینی‌ها حکایت از آن دارد که در سال 2023 یعنی همین سالی که در آن به سر می‌بریم ترکیه عدد 52 میلیون را به راحتی پشت سر بگذارد و شاهد ورود 60 میلیون گردشگر به کشورش باشد و در سال 2024 آن را به 70 میلیون افزایش دهد.

در اندونزی آنچه به محرک اقتصادی بدل شد گردشگری داخلی است. در سال 2019 حدود 722 میلیون نفر در سال در این کشور سفر می‌کردند که در سال 2020 به عدد 544 میلیون نفر رسیدند. با این حال در سال 2021 سفرهای داخلی 15 درصد افزایش یافتند و 603 میلیون نفر در این کشور سفر داخلی داشتند که دوسوم سفرهای داخلی با اقامت شبانه همراه بود

ترکیه چه راهی را پیموده که توانسته به چنین موفقیتی دست پیدا کند؟ این گزارش دراین‌باره می‌نویسد: «وزارت فرهنگ و جهانگردی ترکیه مسئول سیاست‌های گردشگری در این کشور است. وظایف این وزارت، تحقیق، توسعه، حفاظت، نگهداری، ارزیابی، اشاعه و ترویج گردشگری به منظور کمک به تقویت وحدت ملی و رشد اقتصادی است. چندین مؤسسه حرفه‌ای و انجمن‌های بخش خصوصی نیز برای برنامه‌ریزی در زمینه گردشگری و رسیدگی به مسائل مربوط با وزارت مزبور همکاری و تعامل دارند. این نهادها شامل اتحادیه آژانس‌های مسافرتی ترکیه، انجمن هتل‌های توریستی، فدراسیون هتل‌داران، انجمن سرمایه‌گذاران گردشگری ترکیه و اتحادیه اتاق‌های راهنمایان گردشگری است. دفتر سرمایه‌گذاری ریاست جمهوری ترکیه با ارائه مشوق‌هایی به سرمایه‌گذارن و حمایت از آنها فرصت‌های سرمایه‌گذاری در ترکیه را به جهان، معرفی و تبلیغ می‌کند.»
در گزارش «تحولات گردشگری در جهان پس از شیوع کووید-19» همچنین درباره سیاست‌ها و راهبردهای مدنظر ترکیه برای فعال و پویا نگه داشتن کسب‌ و کارهای گردشگری با وجود محدودیت‌ها و چالش‌های مرتبط با کووید-19 آمده است: «اجازه تاخیر 6 ماهه در پرداخت حق بیمه تامین اجتماعی، صدور مجوز فعالیت آنلاین برای آژانس‌های مسافرتی مورد تایید وزارت فرهنگ و گردشگری ترکیه، تعویق پرداخت بدهی ناشی از ایجاد تاسیسات گردشگری در زمین‌های عمومی، ارائه سریع وام بانکی در مقیاس کوچک با بازپرداخت بلندمدت، تعویق در پرداخت مالیات هتل‌ها و مراکز اقامت و ارائه امکانات گردشگری، پرداخت 1000 لیره ترکیه به 3 میلیون خانواری که از نظر مالی تحت تأثیر بحران کووید-19 قرار گرفتند، ایجاد پورتال گردشگری « Go Türkiye» در سال 2020 با هدف کمک به گردشگری در سراسر کشور ترکیه. (این پورتال به طور فعال سازمان‌های غیردولتی گردشگری، دانشگاه‌ها، بخش خصوصی و ادارات گردشگری استانی را درگیر می‌کند. طبق نظرسنجی انجام شده در تمام 81 استان ترکیه، داده‌های به دست آمده نظرات و بازخوردهایی را ارائه کرد که از آنها برای توسعه مقاصد جدید و طراحی مجدد گردشگری در دوران پس از کووید-19 استفاده می‌شود.)»
اندونزی
اندونزی دیگر کشوری است که در این گزارش به آن توجه شده است. اندونزی پرجمعیت‌ترین کشور مسلمان در جهان است که سالانه میلیون گردشگر خارجی را به خود جذب می‌کند. با این حال در این کشور هم مانند سایر مناطق دنیا،‌ توریسم در سال 2019 با چالش جدی مواجه شد و سهم آن در تولید ناخالص داخلی با 56 درصد کاهش به 2.2 درصد رسید. در این کشور تعداد گردشگران بین‌المللی در سال 2019 عددی معادل 16.1 میلیون نفر بود که در سال 2020 کاهش نزدیک به 75 درصدی را تجربه کرد و همچنان این روند نزولی ادامه دارد. با این حال در اندونزی آنچه به محرک اقتصادی بدل شد گردشگری داخلی است. در سال 2019 حدود 722 میلیون نفر در سال در این کشور سفر می‌کردند که در سال 2020 به عدد 544 میلیون نفر رسیدند. با این حال در سال 2021 سفرهای داخلی 15 درصد افزایش یافتند و 603 میلیون نفر در این کشور سفر داخلی داشتند که دو سوم سفرهای داخلی با اقامت شبانه همراه بود. پیش‌بینی‌ها هم حاکی از آن است که در سال 2024 این کشور بتواند تعداد مسافران بین‌المللی خود را به سطح پیش از همه‌گیری برساند.
عربستان
در این گزارش درباره سیاست‌های گردشگری عربستان آمده است: «هدایت و تنظیم و اجرای سیاست‌ها در حوزه گردشگری در عربستان سعودی تحت مدیریت وزارت گردشگری این کشور است که بر استراتژی، مقررات، توسعه مقصد، توسعه سرمایه انسانی و جذب سرمایه‌گذاری متمرکز است. این نهاد توسط سازمان گردشگری عربستان سعودی پشتیبانی می‌شود که مسئولیت برندسازی، بازاریابی و همکاری با آژانس‌های مختلف مسافرتی و اپراتورهای تورها را بر عهده دارد. صندوق توسعه گردشگری، مسئول تامین مالی پروژه‌های گردشگری و حمایت از بخش خصوصی برای توسعه اقامتگاه‌ها است. وزارت گردشگری عربستان سعودی با تمام نهادهای دولتی مرتبط (وزارت امور خارجه، وزارت کشور، وزارت حمل و نقل، وزارت برق، آب و کشاورزی) از طریق یک نهاد دولتی به نام کمیته توسعه گردشگری، ارتباط و همکاری دارد.»
ایران
گزارش «تحولات گردشگری در جهان پس از شیوع کووید-19» درباره ایران می‌نویسد: «طی 4 ماهه نخست سال 1401 نیز حدود یک و نیم میلیون گردشگر وارد کشور شده که با فرض استمرار روند فعلی می‌تواند تا پایان سال 1401 به رقمی بیش از تعداد سال 1400 که عدد یک میلیون و 800 هزار نفر است، برسد». این در حالی است که می‌دانیم با شروع اعتراضات و تحولات اخیر در کشور،‌ همان میزان اندک گردشگران نیز مقصد سفرشان را به ایران تغییر داده و بیش از 80 درصد تورها به مقصد کشورمان از سوی گردشگران خارجی لغو شده است. از این رو به نظر می‌رسد در حالی که دنیا در حال خروج از رکود صنعت گردشگری باشد، ایران با موجی سهمگین‌تر در این زمینه روبه‌رو است.
استفاده حداکثری از نیروی کار جوانان و زنان
نویسندگان گزارش «تحولات گردشگری در جهان پس از شیوع کووید-19» در بخش نتیجه‌گیری آورده‌اند: «مرور گزارش و توصیه‌های سازمان همکاری و توسعه اقتصادی و همچنین تجارب کشورهای گوناگون در خصوص کاهش اثرات شیوع کووید-19 بر گردشگری و افزایش پایداری آن نشان می‌دهد صنعت گردشگری به عنوان یکی از مهمترین صنایع خدماتی، رقابت تنگاتنگی را در مقایسه با سایر فعالیت‌های اقتصادی در جهان تجربه می‌کند. توسعه این صنعت منجر به افزایش درآمد اقشار جامعه، کاهش بیکاری و رونق اقتصادی و در نتیجه بهبود کیفیت زندگی مردم و افزایش رفاه اجتماعی خواهد شد». از نظر آنها «بررسی تجارب سایر کشورهای همسایه به‌ویژه دو اقتصاد ترکیه و عربستان سعودی و یادگیری از آنها، با نگاهی جامع و رویکردی منسجم و از طریق مشارکت حداکثری با بخش خصوصی، ضمن تبیین درست جایگاه این صنعت در اقتصاد کشور، نهادها و زیرساخت‌های مورد نیاز برای آشکارسازی پتانسیل بالا و نهفته صنعت گردشگری در اقتصاد به صورت جدی فعال شده و از طریق تنظیم برنامه‌ها و سیاست‌های اصولی و هدفمند، اجرای آنها به صورت منظم پیگیری و دنبال شوند. بدیهی است بهره‌برداری از ابزارهای لازم متناسب با تحولات نوآوری و فناوری به خصوص در حوزه اقتصاد دیجیتال و استارت‌آپ‌ها و ارتقای سطح دانش و مهارت‌ها به همراه استفاده حداکثری از نیروی کار جوانان و زنان، زمینه را برای تحول اقتصادی و اجتماعی و مهم‌تر از همه افزایش تاب‌اوری اقتصاد، فراهم می‌کند.»