«ما در مشهد هنوز باران داریم و در حال بازدید از خیابان‌ها و کوچه‌ها هستیم خانم. هروقت حاج آقا (منظورش فرماندار است) بتوانند، به شما زنگ می‌زنم. شمارهٔ شما را دارم. ما در شرایط عادی نیستیم.» اینها جمله‌های مدیر روابط‌عمومی فرمانداری مشهد است که باعجله می‌گوید و تلفن را قطع می‌کند. سیل در مشهد مردم و گویا مسئولان را نیز غافلگیر کرده است. شمار کشته‌شدگان به ۸ نفر رسیده و براساس آنچه خبرها روایت می‌کنند، آخرین مفقودی نیز پیدا شده است. 

 روایت مدیر کل بحران

از عصر چهارشنبه نام مدیرکل بحران شهرداری مشهد بسیار به گوش رسیده است. مدیری که گفته‌ها از اهمال او در اقدام سریع پیشگیرانه از سیلاب پس از صدور هشدارهای هواشناسی حکایت می‌کرد و به‌نظر می‌رسد عزل او تأییدی بر گفته‌ها و شنیده‌ها بود. اما مدیرکل دفتر مدیریت بحران استانداری خراسان‌رضوی روایتی دیگر دارد. «رضا عباسی نیشابوری» به «پیام‌ما» می‌گوید: «از نخستین ساعت‌ها پس از صدور هشدارهای هواشناسی جلسهٔ مدیریت بحران استان تشکیل و شرح وظایف همهٔ دستگاه‌ها مشخص شد. به همین دلیل بلافاصله همهٔ نیروهای امدادی و خدماتی و حتی جهادی در صحنه حضور داشتند. بارش باران بیش از ۳۰ میلی‌متر در کمتر از ۴۰ دقیقه این چالش را ایجاد کرد. متأسفانه حجم آب در میدان انقلاب بسیار زیاد بود. همچنین، در محلهٔ سیدی بیش از ۱۲۰ واحد مسکونی را دچار آبگرفتگی کرد.»

او در مورد عملکرد شهرداری و به‌ویژه مدیریت بحران مدیریت شهری مشهد نیز توضیح می‌دهد: «برخی از موارد مطرح‌شده اصلاً در حوزهٔ عمل، وظیفه و اختیار مدیریت بحران نیست. در سطح کشور و استان و نه در ساختار دستگاهی مانند شهرداری. در مورد دلایل شهری این آبگرفتگی معاونت هماهنگی امور عمرانی استانداری و دفتر فنی این دستگاه ستادی می‌توانند پاسخگو باشند.»

دستگاه‌هایی که با وجود پیگیری‌های مکرر، «پیام‌ ما» موفق به دریافت پاسخی از جانب آنان نشد. مدیر بحران استانداری خراسان‌رضوی همه چیز را متوجه «باران» می‌داند. بارانی که ممکن است در هر منطقهٔ دیگری نیز ببارد. اما آیا همه‌جا قرار است سیلابی با این خسارت جاری شود؟

 سیل باز هم می‌رسد

«احد وظیفه» رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی، در گفت‌وگویش با «پیام‌ ما» تأیید می‌کند که این باران می‌تواند در بسیاری مناطق سیل بیافریند؛ چراکه در سیلاب فقط حجم بارش دارای اهمیت نیست: «براساس اطلاعاتی که من دارم در عرض ۳۰ دقیقه بیش از ۳۰ میلی‌متر بارش اتفاق افتاده است. شدت بارندگی در بازهٔ زمانی هم بسیار مهم است. وقتی این بارش در حوزهٔ شهری اتفاق می‌افتد، با توجه به حجم آسفالت، موقعیت و میزان کانال‌کشی برای جابه‌جایی رواناب‌ها درواقع ظرفیت نفوذپذیری و جابه‌جایی آب است که تعیین می‌کند آیا این آب می‌تواند منجر به سیلاب و آبگرفتگی شود یا خیر. همین بارش در دامنهٔ جنوبی البرز در تهران هم اتفاق بیفتد، می‌تواند سیلاب ایجاد کند؛ اما مثلاً در جلگهٔ گیلان چالشی ایجاد نخواهد کرد.»

آنچه وظیفه در مورد بارش در حوزهٔ شهری می‌گوید همان نکته‌ای‌ست که کارشناسان مدیریت رودخانه‌ها و سیلاب برای جلوگیری از خسارت طغیان یا آبگرفتگی معابر در اثر بارش بر آن تأکید دارند و آن را شهرسازی اصولی و مقاوم در برابر حوادث می‌شناسند.

«اویس ترابی» یکی از این کارشناسان است: «سیل مشهد در ردهٔ سیل‌های شهری دسته‌بندی می‌شود که در پی بارش خارق‌العاده‌ای اتفاق نیافتد. اگر بخواهیم نیروی محرک اصلی و علت اصلی این خسارت سنگین را پیدا کنیم، باید از شهرسازی نام ببریم که نه‌فقط در مشهد بلکه در همهٔ شهرهای ما روزبه‌روز افزایش پیدا می‌کند. ما نه‌تنها در مهار و مدیریت سیل موفق نمی‌شویم، بلکه به‌نظر می‌رسد مسیر کاملاً اشتباهی را طی می‌کنیم. مدیریت شهری ما مدیریت سیلاب و رواناب‌ها را جزو وظایف خود نمی‌داند، نه در بخش مدیریت شهری و نه در بخش طراحی شهری. در مشهد سطوح نفوذناپذیری شهر به‌شکل ناآگاهانه و غیراستاندارد افزایش پیدا کرده است. درحالی‌که در شهرهای پایدار ما با افزایش سطوح تراوا مواجه هستیم. این عدم رعایت از طراحی پلاک تا تدوین طرح جامع و تفصیلی یک شهر در شهرهای ما دیده می‌شود. معابر ما هم تراوا نیست. یعنی معابر باید خشک‌چین باشد؛ چه شهرداری این کار را انجام دهد چه شخصی که می‌خواهد برای محدودهٔ ملک خودش اقدامی انجام دهد. همچنین، استفاده از تراز نابرابر، مانند احداث پارک‌ها در ترازی پایین‌تر از خیابان، نیز مؤثر است.»

او می‌گوید همه‌چیز از این جزئیات شروع می‌شود و به بخش‌های بزرگتری گسترش پیدا می‌کند: «متأسفانه مدیریت سیل تخصص مونوپل کارشناسان عمران شده است، درحالی‌که چنین نیست. درحالی‌که سیل به‌ویژه در شهرها یک پدیدهٔ چندبعدی و پیچیده است. حتی در مورد حاکمان شهری که شهرداری یکی از اجزای مهم آن است نیز این نگرش تک‌بعدی صدق می‌کند که سیلاب را تنها در بخش مدیریت پس از وقوع می‌بینند. به همین دلیل است که برای توسعهٔ شهرها مانند مشهد حتی آبراهه‌های حیاتی را می‌بندند و آن را تبدیل به سطوح نفوذناپذیری مانند آسفالت می‌کنند. کانال‌های ترابری آب را مدیریت نمی‌کنند. عموماً ما در سیلاب‌ها زهکش‌های مسدودشده با زباله و نخاله را شاهد هستیم. شما می‌بینید که در بسیاری از مناطق همان زمان که سیلاب شهرها را فرامی‌گیرد، رودخانهٔ مجاور خشک است و آب ندارد. با توجه به آنچه گفتم باز هم در مشهد شاهد سیلاب و آبگرفتگی خواهیم بود؛ چراکه انگار شهر را برای این موضوع توسعه داده‌ایم نه مقابله و سازگاری با آن.»

 از بین رفتن کشف‌رود

در نخستین ساعات پس از سیل اما مسئولان شهری مشهد اعلام کردند مقصر سیل دیواری است که در انتهای بلوار سیدی از سوی آستان قدس رضوی احداث شده است که جلوی ترابری آب را گرفته است. خبرگزاری ایسنا هم بلافاصله در مورد این خبر با عنوان «تشدید سیل منطقهٔ سیدی با دیوار اراضی متعلق به آستان قدس» گزارشی منتشر کرد که مقصر ساخت دیوار هم شهرداری مشهد است که اگر مخالف احداث آن بود، برای ساختش مجوز نمی‌داد. اما جست‌وجوی اخبار در مورد ساخت‌وساز در منطقهٔ سیدی مشهد، تصرف و ساخت‌وساز غیرمجاز مکرر را نشان می‌دهد و همچنین، توسعهٔ مناطقی که با مجوز انجام شده است. براساس آنچه کارشناسان شهری بارها در مورد آن هشدار داده‌اند، از ابتدای دههٔ ۵۰ ساخت‌وسازهای غیرمجاز در کمربند جنوبی و حاشیهٔ مشهد، همواره جزو معضل‌های شناسایی‌شده بوده است که هرگز با اقدام جدی مدیران شهری روبه‌رو نشد. با‌این‌حال، از اواخر دههٔ ۸۰ کارشناسان در مورد مسدود شدن راه‌آبه‌های قدبمی که در کوهپایه‌های خلج در جنوب‌شرقی شهر مشهد واقع شده است، در اثر توسعهٔ فضای شهری هشدار داده‌اند.

«مجید میاندری»، کارشناس شهرسازی ساکن مشهد، در مورد این سیلاب می‌گوید: «رعایت نشدن حریم‌ها طبق قانون به‌ویژه در مورد رودخانه‌ها و ساخت‌وساز بر بسترهایی که به‌دلیل خشکی‌های چند سال گذشته ایجاد شده‌اند، اصلی‌ترین دلیل سیلاب است. «کشف‌رود» سالیان دراز مانند زه‌کش عمل کرده است و سیلاب‌های فصلی شمال شهر مشهد از آن عبور می‌کرده‌اند، اما امروز با ساخت‌وسازهای بی‌رویه در مجاورت این منطقه مسیل‌ها و حتی بستر رودخانه در برخی نقاط دستخوش دستکاری و تغییر شده‌اند و برخی پل‌های غیراصولی هم روی همین نقاط بنا شده است.»

او توضیح می‌دهد در منطقه‌ای که از آن صحبت می‌کنیم، سه مسیل وجود داشت که درنهایت به یک مسیل منتهی می‌شده است. حالا این مسیل‌ها فعال شده و حجم عظیمی از آب سرریزشده از کوه‌های خلج را به جریان انداخته است. مدیر بحران شهرداری را عزل کرده‌اند، اما آنچه باید به آن پاسخ داد عملکرد مدیریت بحران نیست بلکه این است که کسی مسئول مدیریت مسیل‌ها بوده است؟ بر ساخت‌وسازهای این منطقه چه کسی مدیریت کرده است؟ آیا وقتی شهر را در این منطقه توسعه می‌دادند کسی مطالعه‌ای بر آن کرده است و اگر بله، چگونه باز هم اجازهٔ توسعهٔ شهری داده‌اند؟ بنابراین، می‌بینید در سیلاب مشهد و مرگ شهروندان و خسارت بالا به زندگی مردم هم شهرداری مقصر است، هم استانداری، به‌ویژه معاونت عمرانی حتی شورای‌عالی معماری و شهرسازی که نظارت بر عملکرد مدیران شهری در یکی از کلانشهرهای ایران را نداشته است نیز مقصر است.»

باید می‌دانستند

بعد از سیلاب شهردار مشهد اعلام کرد کوچهٔ سپاه ۶۹، نه در مجاورت مسیل بلکه در مسیر مسیل قرار داشته است و حجم عظیم آب سرریزشده در مسیل‌های سه‌گانه تجمیع شده و بعد از تخریب منازل و دیوار وارد این کوچه شده و به‌سمت محدودهٔ معروف به جنگل طرق سرازیر شده است. در همین زمینه نایب‌رئیس شورای‌عالی استان‌ها از قرارگیری موضوع رسیدگی به خسارت سیل مشهد به‌عنوان دستورکار شورای شهر مشهد خبر داد و گفت:‌ «شورای شهر مشهد در رابطه‌ٔ سیل مشهد مقدس تحقیق می‌کند و اگر قصوری از سوی مدیریت شهری رخ داده باشد، قطعاً به مراجع قضایی معرفی می‌شود.»