سال گذشته کشت کلزا کاهش یافت و در استان مستعدی مانند خوزستان که قبلاً ۱۲۰ تا ۱۳۰ هزار تن کشت و برداشت کلزا انجام می‌شد، این عدد امسال به ۴۰ تا ۵۰ هزار تن رسیده است. در هفتهٔ آخر شهریور قیمت ۳۲ قلم کالای اساسی در شورای قیمت‌گذاری و اتخاذ سیاست‌های حمایتی محصولات اساسی کشاورزی برای سال زراعی ۱۴۰۳-۱۴۰۲ تعیین شد. قیمت اقلام اساسی منوط به نرخ خرید تضمینی گندم است و در سال زراعی جدید قیمت خرید تضمینی هر کیلو گندم حدود ۱۹.۵۰۰ تومان تعیین شده؛ البته این قیمت هنوز از سوی وزیر جهاد کشاورزی به‌عنوان رئیس شورای قیمت‌گذاری کالاهای اساسی ابلاغ نشده است. براساس قانون باید در مدت یک هفته از تعیین، قیمت‌ها ابلاغ شود. نرخ هر کیلو کلزا براساس محاسبات سال‌های قبل که دو برابر قیمت خرید تضمینی گندم تعیین می‌شد، حدود ۳۹ هزار تومان خواهد شد.

کشور سالانه به ۱.۴ تا ۱.۶ میلیون تن روغن خوراکی نیاز دارد که معادل تقریباً سه میلیون تن دانهٔ روغنی اعم از آفتابگردان، سویا، کلزا، کاملینا و… می‌شود. در حال حاضر بخش کمی از دانه‌های روغنی در کشور کشت می‌شود و بخش اعظمی از آنها وارداتی است. به گفتهٔ فعالان این بازار، تولید روغن در کشور ۹۵ درصد وابستگی ارزی دارد که این امر جای سؤال دارد؛ چرا دانه‌های روغنی در کشور کشت نمی‌شود؟
مهر نوشت «کیوان فرهنگ‌آسا»، فعال و محقق بخش کشاورزی، در پاسخ به این پرسش مهر گفت: کشت دانه‌های روغنی برای کشاورزان صرفهٔ اقتصادی ندارد؛ زیرا هنگام کاشت، کشاورزان محصولات را با یکدیگر مورد مقایسه قرار می‌دهند، به‌عنوان مثال کشت کلزا را با کاشت گندم، چغندرقند یا هر گیاه پاییزهٔ دیگر مورد سنجش قرار می‌دهند و هر محصولی که مشکلات کمتر و درآمد بیشتری برای کشاورز داشته باشد، انتخاب و کشت می‌شود. سال ۱۴۰۰ به‌دلیل دیرکرد پرداخت قیمت محصولات، کلزاکاران متضرر شدند و این امر موجب نارضایتی آنها را فراهم کرد. ازاین‌رو، بخشی از کلزاکاران مبادرت به کشت گندم کردند.
او با تأکید بر اینکه تأخیر در تسویهٔ مطالبات موجب زیان کشاورزان و کوچ به زراعت دیگر شد، افزود: سال گذشته کشت کلزا کاهش یافت و در استان مستعدی مانند خوزستان که قبلاً ۱۲۰ تا ۱۳۰ هزار تن کشت و برداشت کلزا انجام می‌شد، این عدد امسال به ۴۰ تا ۵۰ هزار تن رسیده است. درحالی‌که دو سال قبل حتی بذر برای کشت کلزا در این استان کم بود، اما سال گذشته به‌دلیل بدعهدی متولیان در پرداخت مطالبات کشاورزان، آنها از کشت این دانهٔ روغنی فاصله گرفتند.

سال گذشته در خوزستان ۱۲۰ تا ۱۳۰ هزار تن کشت و برداشت کلزا انجام می‌شد، این عدد امسال به ۴۰ تا ۵۰ هزار تن رسید

او ادامه داد: کلزا محصولی گیاهی-صنعتی است و در کارخانجات روغن‌کشی به محصولاتی قابل‌استفاده تبدیل می‌شود. محصولات نهایی دانه‌های روغنی مانند سویا، آفتابگردان، کلزا و… روغن و کنجاله است. این دو فرآورده دارای قیمت‌گذاری دستوری است و نرخ آنها از سوی دولت تعیین می‌شود. اگر کارخانه‌های روغن‌کشی که بازار دانه‌های روغنی محسوب می‌شوند، در تعیین قیمت آزاد باشند، خرید دانه‌های روغنی برای آنها صرفهٔ اقتصادی خواهد داشت.
در حال حاضر فعالان بازار روغن‌کشی عنوان می‌کنند تعیین قیمت‌ها از سوی دولت بدون در نظر گرفتن هزینه و درآمد است. ازاین‌رو، کارخانجات تولیدی روغن دچار زیان شده‌اند.
یک محاسبه برای قیمت تمام‌شده
استحصال روغن از دانه‌های روغنی براساس رصد بازار این‌گونه برآورد می‌شود که یک کیلو کلزا حدود ۳۰ هزار تومان است و براساس فرآوری انجام‌شده روی این محصول ۴۰ درصد آن تبدیل به روغن می‌شود. در حال حاضر با کاهش قیمت‌ها در بازار روغن، هر لیتر آن بین ۳۸ تا ۴۰ هزار تومان در می‌آید و هر کیلو کنجاله هم بین ۱۲ تا ۱۴ هزار تومان قیمت دارد. به این ترتیب درآمدی که از روغن‌کشی هر کیلو کلزا نصیب کارخانه‌های صنعتی روغن می‌شود، عددی بین ۲۲ تا ۲۴ هزار تومان خواهد بود. اگر به هر کیلو کلزا دو هزار تومان هزینهٔ حمل و یک‌هزار تومان هزینهٔ انجام فرایند روغن‌کشی اضافه شود، این عدد ۳۳ هزار تومان خواهد بود (قیمت تمام‌شدهٔ روغن‌کشی از یک کیلو کلزا). اگر این عدد از مبلغ حدود ۲۴ هزار تومان (درآمد استحصال) کم شود، بین ۸ تا ۱۰ هزار تومان تولیدکنندگان روغن خوراکی از روغن‌کشی هر کیلو کلزا با قیمت سال گذشته این محصول، متضرر می‌شوند. طبیعی است با این مبلغ زیان، هیچ کارخانهٔ روغنی حاضر به خرید دانه‌های روغنی تولید داخل نخواهد بود.
فرهنگ‌آسا در ادامهٔ سخنان خود با اشاره به قیمت جدید خرید تضمینی گندم عنوان کرد: زمزمه‌هایی از خرید تضمینی هر کیلو گندم به مبلغ ۱۹.۵۰۰ شنیده می‌شود. براساس اینکه وزارت جهادکشاورزی نرخ کلزا را دو برابر گندم در نظر می‌گیرد، قیمت سال زراعی جدید هر کیلو کلزا در خرید تضمینی حدود ۳۹ هزار تومان خواهد بود.
فرهنگ‌آسا در پاسخ به این پرسش که راهکار برون‌رفت از این چالش چیست؟ گفت: دولت با سیاست‌های تشویقی می‌تواند این مشکل را رفع کند. سال ۱۳۹۹ دولت مشوق‌هایی تعیین کرد و با در نظر گرفتن تعرفهٔ واردات، در قالب کشت قراردادی، کارخانجاتی که مبادرت به خرید تولیدات داخلی کردند، مورد حمایت دولت قرار گرفتند.
او افزود: اگر این شیوه دوباره لحاظ شود، روند تولید با حمایت از بخش خصوصی رو به رشد خواهد بود و با استمرار آن در بازهٔ زمانی سه تا پنج سال، توازن بین تولید داخل و واردات برقرار می‌شود.

۴۰ روز زمان برای کشت کلزا وجود دارد. اگر دولت سیاستی در این بخش دارد، اکنون زمان آن است

چگونه کشاورزان تشویق به کشت می‌شوند؟
فرهنگ‌آسا دربارهٔ چگونگی تشویق کشاورزان به کشت دانه‌های روغنی عنوان کرد: بهره‌برداران در انتخاب محصول برای کشت به‌سوی اقلامی می‌روند که بتوانند نهاده‌های مورد نیاز را به‌راحتی تهیه کنند. همچنین، بتوانند از نظرات کارشناسان بهره‌مند شوند و با به‌کارگیری این نظرات عملکرد خود را در واحد سطح افزایش دهند. بنابراین، تولید با دغدغهٔ کمتر و دریافت وجه محصولات در کوتاه‌ترین زمان، مؤلفه‌هایی است که کشاورزان را به‌سوی کشت سوق می‌دهد.
او در ادامه افزود: در دههٔ ۸۰ وزارت جهادکشاورزی اعتبارات مناسبی برای دانه‌های روغنی داشت. حتی بسیاری از کارشناسان خود را به خارج از کشور اعزام می‌کرد تا دوره‌های لازم را آموزش ببینند و در ادامه تجربیات این آموزش به کشاورزان منتقل می‌شد. این کارشناسان با حضور در زمین‌های زراعی در ارتقای کیفیت و بهره‌وری، کشاورزان را راهنمایی می‌کردند. در این مقطع زمانی رویدادهای جدید کشت دانه‌های روغنی در جهان با بهره‌برداران به اشتراک گذاشته می‌شد.
او اضافه کرد: در حال حاضر به‌دلیل مشکلاتی که وزارت جهادکشاورزی در تأمین خودرو، سوخت و آموزش کارشناسان دارد، شاهد هستیم که کشاورزان فقط براساس تجربهٔ شخصی در حال فعالیت هستند. تمام این چالش‌ها سبب شده است کشاورزان از کشت‌هایی که دارای زحمت بیشتری است، فاصله بگیرند و یا زمین خود را اجاره دهند.
او گفت: اگر بخواهیم میزان تولید دانه‌های روغنی-صنعتی را در کشور به عدد دههٔ ۸۰ برسانیم، یعنی کشت سالانه ۴۰۰ تا ۵۰۰ هزار تن، باید با سیاستگذاری درست بین کشت و صنعت ارتباط برقرار کنیم. در غیر این‌صورت بعید است با توجه به قیمت‌های افزایشی در خرید تضمینی دانه‌های روغنی، کارخانجات تولیدی روغن رغبتی به خرید از داخل داشته باشند.
حرکت مقطعی کارساز نیست
فرهنگ‌آسا دربارهٔ میزان نیاز بازار داخل به دانه‌های روغنی از جمله کلزا عنوان کرد: با توجه به مصرف سالانهٔ روغن در کشور که حدود ۱.۴ میلیون تن است، همچنین با توجه به میزان استحصال روغن از دانه‌های روغنی کلزا، کشور سالانه به سه میلیون تن دانهٔ روغنی نیاز دارد. در حال حاضر تولید این محصول در داخل ۱۳۰ هزار تن است؛ ۴ هزار تن آفتابگردان، ۱۵ هزار تن سویا و ۱۰۵ تا ۱۱۰ هزار تن هم کلزا. به‌این‌ترتیب، حدود ۷ تا ۸ درصد دانه‌های روغنی در کشور کشت می‌شود. در دههٔ ۸۰ با جدیتی که در راستای تولید و تأمین دانه‌های روغنی وجود داشت، توانستیم تا ۳۰ درصد از نیاز را در داخل تأمین کنیم، به‌طوری‌که سال ۸۴ رکورد کشت دانه‌های روغنی در کشور رقم خورد؛ در این سال حدود ۹۰ هزار تن دانهٔ سویا، ۲۱۰ هزار تن کلزا و… کشت شد. در حال حاضر با تغییر مدیریت‌ها تولید به کمتر از ۱۰ درصد رسیده است.
او با تأکید بر اینکه روند برنامه‌ریزی‌شده باید مستمر باشد، عنوان کرد: تغییر مدیریت‌ها نباید منجر به تغییر برنامه‌ها شود؛ زیرا استمرار در حرکت منجر به موفقیت می‌شود. معاونت زراعت وزارت جهادکشاورزی گفت: برای اینکه پایداری زراعت در گندم محقق شود، نیاز است در تناوب با گیاهی مانند گندم حداقل ۱۰ درصد از اراضی کشور به‌سمت کشت پهن‌برگ‌ها برود.
او دربارهٔ دلیل این امر توضیح داد: گندم نازک‌برگ است و ریشهٔ سطحی دارد. اگر در یک زمین دو سال به‌طور متوالی گندم کشت شود، عملکرد پایین می‌آید. بنابراین، ضرورت دارد پس از کشت دانهٔ غلات، کشت محصولی پهن‌برگ مانند دانهٔ روغنی کلزا یا چغندر کاشته شود.
او یادآور شد: حداکثر ۱۰ درصد از اراضی زیر کشت گندم کشور باید به کشت کلزا اختصاص داده شود؛ با راندمان ۲ تن برداشت محصول در هر هکتار، ۴۰۰ هزار تن دانهٔ روغنی تولید می‌شود. در این باره باید انجام برنامه‌ها مستمر و در سال‌های متوالی دنبال شود؛ پیاده‌سازی در سالی و به فراموشی سپرده شدن آن در ادامه، بیشتر آسیب‎زا خواهد بود.
فرصت‌سوزی در اجرای برنامه‌ها
این کارشناس حوزهٔ کشاورزی با بیان اینکه سال ۱۳۹۹ تولید کلزا ۲۸۰ هزار تن بود که امسال بیش از ۵۰ درصد افت را تجربه کرده است، گفت: در این سال وزارت جهادکشاورزی با دعوت از کارخانجات روغن‌کشی برای کشت قراردادی کار را پیش برد، اما در دقیقهٔ ۹۰ و هنگام برداشت محصول قیمت تضمینی خرید کلزا افزایش یافت و کارخانه‌های روغن‌کشی دچار آسیب شدند. دولت باید با دعوت از تشکل‌های بخش خصوصی نقطه‌نظرات آنها را بشنود و در سیاستگذاری‌های خود قبل کشت این نظرات را لحاظ کند تا تولید پایدار محقق شود. موفقیت کشت قراردادی در سال ۱۳۹۹ و افزایش کشت کلزا تجربهٔ مثبتی است که باید ادامه پیدا کند.
او در ادامهٔ سخنان خود با اشاره به فصل کاشت کلزا، یادآور شد: در حال حاضر ۴۰ روز زمان برای کشت کلزا وجود دارد. اگر دولت سیاستی در این بخش دارد، اکنون زمان آن است؛ با گذشت این زمان، فرصت‌ها از دست می‌رود.
فرهنگ‌آسا ادامه داد: سال‌هاست موضوع کشت قراردادی مطرح است، اما به اجرا نرسیده؛ جز در مقطعی (سال ۹۹). این درحالی‌است که حمایت دولت از تولیدکنندگان روغن، هزینهٔ کمتری برای او نسبت به واردات دارد. به‌عنوان مثال امسال به‌دلیل اینکه دولت نتوانست تأمین اعتبار کند، بخش زیادی از پول گندمکاران هنوز پرداخت نشده است، درحالی‌که با ورود بخش خصوصی این بار مالی از دوش دولت برداشته می‌شود. دولت فقط به‌عنوان ناظر مشکلات را حل می‌کند. این شیوه‌ای است که دو دههٔ قبل با موفقیت در کشور اجرا شد.
نیازمندی کشور به دانه‌های روغنی
این محقق دربارهٔ آمار تولید دانه‌های روغنی گفت: در حال حاضر بخش اعظمی از واردات مربوط به دانه‌های روغنی سویا است؛ زیرا کنجالهٔ آن برای تغذیهٔ دام استفاده می‌شود؛ اما در کشور بیشتر کشت کلزا انجام می‌شود. دلیل این امر هم به این برمی‌گردد که کلزا گیاهی پاییزی بوده و با بارندگی در این فصل می‌توان بخشی از نیازمندی را با کشت دیم و در تناوب گندم به دست آورد.
فرهنگ‌آسا ادامه داد: سویا در ابتدای بهار کشت و در ابتدای پاییز برداشت می‌شود و نیاز به آبیاری تکمیلی دارد. با توجه به خشکسالی چند سال اخیر کشور کشت سویا در داخل تا حدود زیادی کاهش یافته است.
اما و اگرهای کشت مخلوط
سال گذشته کشت مخلوط کلزا و نیشکر در کشور تجربه شد. این کارشناس در این باره عنوان کرد: کشت مخلوط هم از جمله مسائلی است که باید از سوی دولت و وزارت جهادکشاورزی پیگیری شود. در برخی از کشت‌ها، فضای خالی وجود دارد که از این فضا می‌توان بهره‌برداری مناسبی برای کشت مخلوط داشت. سال گذشته کلزا در اراضی زیر کشت نیشکر در جنوب انجام شد و سویا در باغات مرکبات شمال می‌تواند بهره‌وری را در بخش کشاورزی افزایش دهد و تولید دانه‌های روغنی را صعودی کند.
فرهنگ‌آسا گفت: کشت مخلوط راهی میان‌بر است که می‌توان به ظرفیت تولید دانهٔ کلزای کشور ۱۰ تا ۲۰ هزار تن دانهٔ روغنی افزود. سال گذشته در سطح ۱۰۰ هکتار از اراضی نیشکری در استان خوزستان این امر انجام شد که نتایج اقدامات در قالب یک گزارش به وزارت جهادکشاورزی ارسال شد. با توجه به نتایج می‌توان این رویه را ادامه داد.
مجری طرح دانه‌های روغنی وزارت جهادکشاورزی نرخ خرید تضمینی دانهٔ روغنی کلزا را در سال زراعی جدید دو برابر قیمت گندم عنوان کرد که در هفتهٔ جاری اعلام می‌شود.
علی‌اشرف منصوری افزود: با کشت متناوب کلزا و گندم علاوه‌بر تأمین یک‌سوم روغن مورد نیاز کشور، تولید گندم در سال آینده، نیز ۲۵ درصد افزایش می‌یابد. سالانه ۵۰۰ هزار هکتار از سطح اراضی کشت گندم را می‌توان به دانهٔ روغنی کلزا اختصاص داد که علاوه‌بر افزایش تولید کلزا باعث پایداری تولید گندم نیز می‌شود. ۵۰۰ هزار هکتار زراعت کلزا به‌معنی، تولید حدود یک میلیون تن دانه که از این میزان دانه حدود ۳۵۰ تا ۴۰۰ هزار تن روغن می‌توان استحصال کرد که این میزان، یک‌سوم نیاز کشور را تأمین می‌کند.