فردا (چهارشنبه، 15 شهریور) روز اربعین است؛ روزی که در هر شهر و دیاری به شیوه‌ای خاص گرامی داشته می‌شود. اگرچه در چندسال اخیر، پیاده‌روی اربعین بیشتر مورد توجه قرار گرفته‌است اما آیین‌های دیگری نیز برای این روز در میان ایرانیان رواج دارد. به استناد منابع تاریخی، برخی آیین‌های اربعین مانند سایر آیین‌های عزاداری ریشه در «سوگ سیاوش» دارند و پیش از شهادت امام حسین (ع) نیز رواج داشته‌اند و مختص زمان خاصی نبوده‌اند که پس از اسلام به شکلی دیگر ادامه یافته‌اند. در میان آیین‌هایی که مردم هر نقطه از ایران برگزار می‌کنند، مشابهت‌های زیادی دیده می‌شود؛ از پخت آش و نذری گرفته تا تعزیه و شبیه‌خوانی و نذر و نیاز برای زادآوری زنان. البته بسیاری از این آیین‌ها هم مختص اربعین نیستند و در مناسبت‌های مختلفی از عاشورا و تاسوعا گرفته تا سایر مناسبت‌های مذهبی و عزاداری اجرا می‌شوند.

بنا به نوشتهٔ «ابن جوزی» «جلال‌الدوله»، یکی از نوادگان «عضدالدوله»، در سال ۴۳۱ هجری قمری با فرزندان و جمعی از یاران خود برای زیارت، رهسپار نجف شد و از خندق شهر کوفه تا مشهد امیرالمؤمنین (ع) در نجف را که یک فرسنگ فاصله بود، پیاده و با پای برهنه پیمود. در زمان حکومت صفویه نیز اهتمام بسیاری بر زیارت با پای پیاده صورت گرفته است. «شاه‌عباس صفوی» و علمای بزرگ عصر ایشان همچون مرحوم «شیخ بهایی» برای رواج فرهنگ زیارت در بین مردم در سال ۱۰۰۹ هجری قمری از اصفهان عزم مشهد کردند و با پای پیاده به زیارت امام علی بن موسی الرضا (ع) رفتند. زیارت کربلا با پای پیاده تا زمان مرحوم شیخ انصاری هم مرسوم بوده و حتی نقل شده است ایشان طبق نذری‌ای که داشته با پای پیاده به زیارت امام علی بن موسی الرضا (ع) رفته‌اند و مرحوم آخوند خراسانی نیز به‌همراه اصحابشان با پای پیاده به زیارت کربلا مشرف می‌شدند. «میرزا حسین نوری» هم هر سال در روز عید قربان به‌همراه جمعی از زائران امام حسین (ع) به پیاده‌روی از نجف تا کربلا اقدام می‌کردند و این سفر، سه روز به طول می‌انجامید. آیین‌های اربعین اما محدود به پیاده‌روی زائران نیست و در شهرهای مختلف ایران از گذشته تا امروز تنوع و گستردگی داشته است.
«چایینه» اربعین در ایلام
«چایینه‌» آیینی مخصوص زنان ایلامی است که در میان عشایر کرمانشاه و لرستان هم رواج دارد؛ سبک عزاداری زنان عرب عراقی که به شیوه‌ها و اسامی مختلف در مناطق عرب‌نشین خاورمیانه مرسوم است: «چایینه»، «ملایه» و «لطم» که در ایلام به‌نام «چایینه» شناخته می‌شود. اجرای این رسم به این صورت است که زنان به‌شکل حلقه‌ای دور هم جمع می‌شوند، شعر می‌خوانند و وقت اوج گرفتن اشعار مربوط به عزاداری، وسط حلقه به‌صورت دایره‌وار و بلند شدن از روی زمین به دور هم می‌چرخند و همزمان ضمن تکرار اشعار، سرها را به یکدیگر نزدیک می‌کنند و با هر دو دست به پیشانی می‌زنند. این نمایش عزاداری به شیوه‌ای داستان‌گونه از آداب و رسوم زنان ایلامی در ماه محرم است. از جمله «چایینه»‌های زنان ایلامی می‌توان به چایینۀ حضرت قاسم (ع) در روز هفتم محرم، چایینۀ حضرت عباس (ع) در روز هشتم، چایینۀ امام حسین (ع) روز دهم اشاره کرد و البته چایینۀ روز اربعین حسینی اشاره کرد. در پایان این آیین، معمولاً از عزاداران با شربت و هریسه پذیرایی می‌شود.

زیارت کربلا با پای پیاده تا زمان مرحوم شیخ انصاری هم مرسوم بوده و حتی نقل شده است ایشان طبق نذری‌ای که داشته با پای پیاده به زیارت امام علی بن موسی الرضا (ع) رفته‌اند و مرحوم آخوند خراسانی نیز به‌همراه اصحابشان با پای پیاده به زیارت کربلا مشرف می‌شدند

«هلیم‌پزان» مازندرانی‌ها
آیین سنتی هلیم‌پزان یکی از سنت‌های دیرینهٔ مازندرانی‌های علوی‌تبار بوده است که در شب اربعین شهادت سالار شهیدان (ع) برگزار می‌شود. یکی از این سنت‌های کهن و دیرینه، پخت هلیم یا مراسم سنتی هلیم‌پزان بوده است که با شور خاصی در ایام اربعین سرور و سالار شهیدان حضرت اباعبدالله الحسین(ع) در شهرها و روستاهای مازندران اجرایی می‌شود و مردم دیار علویان ارادت خود را به خاندان عصمت و طهارت (ع) نشان می‌دهند. این غذای مخصوص ایام محرم از گندم و گوشت و حبوبات تهیه می‌شود و پختن آن، خود، سنتی ویژه با آداب و ترتیب دیدنی است. در این مراسم سنتی هر یک از مازندرانی‌ها با اقدامی در پخت هلیم نذری تلاش می‌کنند و هر فرد به‌اندازهٔ وسع خود بخشی از اقلام مورد نیاز پخت هلیم را مهیا می‌کند و در شب اربعین حسینی هر یک از عزاداران یک‌به‌یک بر سر دیگ‌های هلیم نذری می‌روند و هر فرد که نذر و آرزویی داشته باشد، چوب هلیم را به دست می‌گیرد و با صلوات اندک زمانی هلیم را به‌هم می‌زند. این مراسم تا حدود سحرگاه روز بعد ادامه پیدا می‌کند تا اینکه کم‌کم به اذان صبح نزدیک می‌شوند و سر دیگ‌ها را برمی‌دارند و نوبت به تقسیم هلیم میان نیازمندان و اهل محل می‌رسد. هلیم‌پزان در سال‌های اخیر در بین آثار ملی فرهنگی و معنوی به ثبت رسیده است.
«شله» مشهدی
یکی از نذری‌های معروف مشهد که علاوه‌بر ماه محرم در دههٔ پایانی ماه صفر و ایام اربعین هم پخته می‌شود، «شله» است. «شله» در سال 1391 در فهرست میراث معنوی کشور ثبت ملی شد؛ آشی که از مخلوط گوشت و حبوباتی چون لوبیا سفید، لوبیا قرمز، نخود، ماش، عدس، بلغور گندم و برنج و ادویه‌هایی چون جوز هندی و با زحمت فراوان و با صرف زمانی دو روزه پخته و همراه قیمه توزیع می‌شود و به‌نوعی مشهدی‌ها آن را جزو هویت خود می‌دانند. پیدایش شله به زمان حملهٔ مغول‌ها به ایران از سمت خراسان برمی‌گردد که به‌دلیل کمبود وقت و مواد غذایی هر نوع ماده غذایی که پیدا می‌شد و در دسترس بود، درون دیگ‌های بزرگ می‌ریختند و به‌هم می‌زدند و می‌پختند. معمولاً در روستاها و مکان‌هایی که امکانش باشد شله را بر روی اجاق‌های چوبی که با کنده یا همان شاخ‌وبرگ درختان گرم می‌شود، می‌پزند تا اصالت و طعم واقعی آن هم حفظ شود. البته مراحل پخت این نذری بسیار سخت است و قاعدهٔ خاص خودش را دارد، زیرا با وسیلهٔ مخصوص چوبی که «چمبه» گفته می‌شود، آن‌هم توسط مردان و به‌ویژه جوانان که قوی‌تر هستند در مدت زمان طولانی، کار چمبه‌زدن همراه با خواندن اذکار خاص، صلوات، روشن‌کردن شمع، خواندن زیارت عاشورا و دیگر ادعیه و عزاداری انجام می‌شود. باز شدن در دیگ‌ها با صلوات، مداحی، ذکر مصیبت و اسپند دود کردن همراه است.
آش «امام حسین (ع)»
آش «امام حسین (ع)» فقط در ایام اربعین پخته نمی‌شود و در ایام دیگری چون تاسوعا و عاشورا هم به راه است. شب اربعین که می‌شود در گوشه‌گوشهٔ یزد و شهرها و روستاهایش دیگ‌های آش گندم یا همان آش «امام حسین (ع)» برپاست. این آش قدمتی چند صدساله دارد و سالمندان می‌گویند از زمانی که به یاد دارند، در مناسبت‌های مختلف عزاداری به‌ویژه اربعین پخته می‌شده است. در گذشته اما رسم بر این بود که نزدیک اربعین مردانی بر روی چهارپایان سوار می‌شدند و در کوی و برزن می‌گشتند و چاووشی می‌خواندند و مردم متوجه می‌شدند که قرار است آش نذری طبخ شود و بنابراین، هر کس نذر خود را و آنچه که نیت داشت از وسایل آش به آنها می‌داد و مواد اولیه یک جا جمع می‌شد و در روز موعود، آش پخته می‌شد. پس از پخت آش، همین مردان دیگ‌های آش را در میان کوچه‌ها به‌ویژه در منازل سالمندان توزیع می‌کردند. هر جا قرار بود دیگ آشی برپا شود، یک دیگ بزرگ مسی بر سر آن محله و گذر گذاشته می‌شد تا به مردم اطلاع‌رسانی شود و همچنین مردم نذورات خود را درون آن دیگ‌ها قرار دهند.
تغزیهٔ جابر در آران و بیدگل
اصفهانی‌ها برای اربعین رسم تعزیه‌خوانی دارند. در این آیین‌ که دهه‌هاست برگزار می‌شود، تعزیه‌خوانان واقعهٔ اربعین حسینی را با موضوع «جابربن عبدالله انصاری» به نمایش در می‌آورند. آیین با حرکت کاروان عزاداری در معابر شهر آغاز می‌شود و هیئت‌های مذهبی نیز در طول مسیر، این کاروان را همراهی می‌کنند. داستان تعزیهٔ جابر که از دوستداران امام حسین (ع) و یکی از محدثین بسیار معروف اسلام است، از آنجا شروع می‌شود که به‌همراه عطیه عوفی و یک غلام خود در نخستین اربعین حسینی (ع) به کربلا وارد می‌شود.
شبیه‌خوانی در لنجان
علاوه‌بر اینکه در لنجان در استان اصفهان، فرهنگ منبر و منبرنشینی به یک بخش جدایی‌ناپذیر از هویت فرهنگی تبدیل شده است، اهالی این دیار از گذشته تا امروز تعزیه را هم جدی گرفته‌اند. شبیه‌خوانی و تعزیه در شهرستان لنجان قدمتی ۳۰۰ ساله دارد و در این شهرستان نیز همانند سایر نقاط کشور در ایام محرم و صفر مراسم تعزیه‌خوانی در سراسر شهرها و روستاهای شهرستان لنجان برگزار می‌شود. بعدازظهر روز اربعین حسینی، خیمه‌سوزان با هدف بازسازی واقعهٔ عصر عاشورا و حملهٔ سپاه یزید به خیمه‌های بازماندگان لشکر امام حسین (ع) در آیینی سنتی در این شهر برگزار می‌شود و کاروان نمادین اسرای کربلا در مرکز شهرستان، زرین‌شهر به حرکت درمی آید.
نذر زنانهٔ گیلانی‌ها در اربعین
در گیلان مردم در روز اربعین در مساجد افزون‌بر روضه‌خوانی، به سینه‌زنی می‌پردازند، غذای نذری می‌پزند و شربت، خرما، حلوا و خوردنی‌های دیگر خیرات می‌کنند. در شرق گیلان در روز اربعین، مراسم «علم واچینی» برگزار می‌شود. مردم شرق گیلان برای این ایام باورهایی داشته‌ند؛ از جمله اینکه اگر زنی صاحب فرزند نمی‌شد، باقیماندهٔ غذای سفره اربعین را که توسط اهالی محل در مسجد پخش می‌شد، به خانه می‌آوردند و آن را در سفره دیگری می‌ریختند، سپس زنی از سادات، سفره را بر سر زن نازا می‌ریخت یا اینکه زن سیده وضو می‌گرفت، نیت می‌کرد، سفره را برمی‌داشت و به‌همراه زن نازا و برخی از زنان محل زیر یک درخت پرثمر می‌رفتند، درخت را شاهد می‌گرفتند، به آن قسم می‌دادند و بعد سفره را رو به قبله بر سر زن نازا که زیر درخت نشسته بود، می‌ریختند.
تعزیه‌ٔ زنان شاهرودی
در شاهرود در منبرخانه‌ها یا محل عزاداری زنانه، زنان از شب چهاردهم محرم تا شب اربعین، تعزیه اجرا می‌کردند و در شب اربعین غذاهای نذری مانند آش شله‌قلمکار و هلیم می‌پختد که مواد اولیۀ آنها از نذری‌های مردم تأمین می‌شد و پس از پایان عزاداری و روضه‌خوانی، در صبح اربعین بین مردم پخش می‌شد. از سال‌ها پیش تاکنون هم سمنانی‌ها عزاداری اربعین خود را با گویش سمنانی که به ثبت ملی رسیده، انجام می‌دهند.