سال‌هاست که کشور همسایهٔ ما، افغانستان، عرصهٔ کشمکش میان قدرت‌های جهانی است. جنگ‌های طولانی و فرسایشی مانع توسعه اجتماعی شده و اقتصاد افغانستان را با بحران‌های فراوانی روبه‌رو کرده است. در چنین شرایطی همانند بسیاری از کشورهای دیگری که در شرایط جنگ، مردم خانه و کاشانه خود را ترک می‌کنند، بخشی از مردم افغانستان به کشور همسایه خود یعنی ایران پناه آورد‌ه‌اند. در این شرایط، این مسئولیت و وظیفهٔ ماست که از حقوق انسانی و بهبود شرایط زندگی، به‌خصوص حقوق کودکان پناهجو حمایت کنیم. همه کودکان باید از حق تحصیل برخوردار باشند. امکان تحصیل کودکان مهاجر حق آنهاست کودکان مهاجر فارغ از هر تبعیض، از حیث ملیت باید از فرصت‌های آموزش برخوردار باشند.

با این وجود سال‌هاست تحصیل کودکان اتباع افغانستانی در ایران با مشکلات فراوانی روبه‌روست. هر چند امید می‌رفت پس از فرمان رهبری مبنی بر ثبت‌نام همه کودکان مهاجر، فارغ از نوع اقامتشان، مسیر تحصیل کودکان افغانستانی هموار شود، اما متأسفانه سال‌به‌سال شرایط برای حضور این دسته از کودکان در کلاس‌های درس پیچیده‌تر و سخت‌تر می‌شود. در چند سال اخیر نیز هر سال نسبت به سال قبل موانع بیشتری برای ثبت نام کودکان مهاجر ایجاد کرده‌اند.
امسال وضعیت ثبت‌نام کودکان اتباع آنچنان پیچیده و دور از انتظار شده که هنوز هم نمونه‌هایی که توانسته باشند این مسیر را با موفقیت طی کنند و به مرحله ثبت‌نام برسند، دیده نمی‌شود. امسال و پس از تعلل بسیار، درنهایت در اواسط مرداد سازمان ملی مهاجرت دستورالعمل ثبت‌نام اتباع خارجی برای سال تحصیلی 1402-1403 را ابلاغ کرد که به‌نظر می‌رسد این اولین اعلام موجودیت این سازمان نیز باشد. چراکه هر ساله شیوه‌نامه ثبت‌نام کودکان اتباع و مهاجران از اداره «اتباع و مهاجرین» ابلاغ می‌شد. این سازمان تازه تاسیس، سامانهٔ ویژه‌ای برای انجام امور اتباع خارجی ایجاد کرده که باید کلیه فرایند ثبت‌نام کودکان اتباع در مدارس در این سامانه صورت گیرد. دستورالعمل جدید این سازمان نیز دارای پیچیدگی‌هایی است که با توجه به زمان ابلاغ و فرایند الکترونیکی آن و همچنین محدودیت زمانی که تا دهم شهریور اعلام شده است، از حالا می‌توان به شمولیت آن برای همه کودکان در انتطار تحصیل شک اساسی کرد. این دستورالعمل برخلاف فرمان سال 94 رهبری مبنی بر تحصیل همهٔ کودکان ساکن در ایران، ثبت‌نام کودکان فاقد مدارک را ممنوع اعلام می‌کند. این بند دستورالعمل با مادهٔ 6 قانون حمایت از اطفال و نوجوانان مغایرت کامل دارد. این قانون در راستای برخورداری همهٔ کودکان اعم از ایرانی یا غیرایرانی از حق تحصیل، در بند «ت» ماده 6، وزارت کشور را مکلف می‌سازد که از طریق سازمان ثبت‌احوال کشور با همکاری سایر نهادهای مربوط و با درنظر گرفتن اقامتگاه اشخاص و تغییرات آن، هرسال حداقل سه ماه پیش از آغاز سال تحصیلی جدید اسامی و نشانی اطفال و نوجوانان ایرانی و غیرایرانی را که به سن قانونی تحصیل رسیده‌اند به تفکیک مناطق به آموزش‌وپرورش اعلام کند.( مواد 36 و 42 آیین‌نامه اجرایی ماده 6)
متأسفانه ثبت‌نام در سامانهٔ ذکر شده فقط با داشتن کد یکتا امکان‌پذیر است. افراد برای گرفتن کد یکتا باید به دفاتر کفالت مراجعه کنند اما کد یکتا به کودکانی تعلق می‌گیرد که دارای انواع اوراق هویتی یا برگه‌های سرشماری باشند. بهار سال گذشته به‌مدت محدودی برگه‌های سرشماری به اتباع افغانستانی داده شد. رفتار سلیقه‌ای دفاتر کفالت، کودکان زیادی را از داشتن برگهٔ سرشماری محروم کرد. کودکان زیادی به‌دلیل نرسیدن به سن تحصیل با آنکه والدینشان دارای اوراق هویتی قانونی بودند، نتوانستند برگهٔ سرشماری دریافت کنند و نداشتن برگهٔ سرشماری دلیل دیگری است برای عدم صدور کد یکتا برا ی ثبت‌نام در سامانه؛ به‌عبارتی دیگر، راهی برای منع تحصیل کودکان. مشکل ثبت‌نام در سامانه، یک یا دو مورد نیست. داستان وقتی پیچیده‌تر می‌شود که دفاتر کفالت سلیقه‌ای عمل می‌کنند. یکی از دفاتر کفالت روزانه بیش از ۲۰ کد یکتا صادر نمی‌کند. والدین از ساعت 6 صبح باید در صف‌های طولانی دفاتر کفالت حضور یابند تا شاید شانس گرفتن کد یکتا نصیبشان شود. حال بر فرض گرفتن کد یکتا باید در سامانهٔ مذکور، کد یکتا را وارد کنند و با پرداخت هزینه‌ای، منتظر دریافت پیامکی از سامانه باشند. هرچند هنگام ثبت‌نام در سامانه، ارسال پیامک را 4 روزه اعلام می‌کنند اما هنوز برای خیلی از ثبت‌نام‌شدگان پس از گذشت 8 روز پیامکی نیامده است. تاکنون به‌صورت رسمی، مرحلهٔ بعدی اعلام نشده و نحوهٔ معرفی کودکان به مدارس واضح نیست. بعد از گذشتن از همهٔ این مراحل هم مشخص نیست که آیا مدرسه ظرفیت ثبت‌نام دارد؟ مدیر مدرسه طلب شهریه‌های میلیونی می‌کند؟ و…
در این میان کودکانی که دارای برگهٔ سرشماری نیستند باید فکر درس خواندن را از سرشان دور کنند و کودکانی که دارای برگهٔ سرشماری هستند و اگر در این دو ماراتن، در این زمان محدود موفق به طی کامل فرایند ثبت‌نام شوند و بتوانند از پس شهریه‌های سنگین بربیایند و در آن زمان مدارس اعلام تکمیل ظرفیت نکنند، وارد کلاس‌های درس خواهند شد.
با آنکه مددکاران در تشکل‌های مردمی با تمام توان خود در جهت همکاری و پشتیبانی کودکان و خانواده‌های آنان برای طی مراحل فوق هستند، اما تا این لحظه هیچ موردی که موفق به طی کامل این فرایند شده و به ثبت‌نام در مدارس رسیده باشد، نداشته‌ایم. طی گزارشی که از یکی از دفاتر کفالت داشتیم در آن شلوغی دفاتر کفالت حتی به اتباعی که برای تمدید پاسپورتشان به منظور گرفتن کد یکتا حضور داشتند رسیدگی نمی‌شده، با این عنوان که فقط پاسپورت‌هایی تمدید می‌شوند که قصد رفتن به کربلا را دارند.
اکثر والدین این کودکان سواد کافی برای استفاده از سامانه را نداشته باشند، مجبور به پرداخت هزینه در دفاتر پیشخوان هستند که بتوانند در سامانه، ثبت اطلاعات کنند. ورود به سامانه اکثراً با خطا همراه است و این مرحله برای اتباع به‌راحتی صورت نمی‌گیرد.
همهٔ اینها را اضافه کنید به کودکانی که دارای اوراق هویت هستند و برای ثبت‌نام در مدارس دولتی باید تن به شهریه‌های سنگین میلیونی بدهند. در شیوه‌نامهٔ ابلاغی اداره‌کل آموزش‌وپرورش استان البرز صراحتاً برای ثبت‌نام اتباع مبلغ 600 هزار تومان برای دورهٔ ابتدایی و 800 هزار تومان دورهٔ متوسطه اول و یک میلیون تومان دورهٔ متوسطه دوم و یک میلیون و ۲۰۰ هزار تومان برای مدارس فنی‌و‌حرفه‌ای اعلام شده است. البته در این میان نیز مدارس سلیقه‌ای عمل می‌کنند و برخی از مدارس شهریه‌های بسیار بالاتر طلب می‌کنند که باعث شده کودکان به مدارس دورتر از محل خود مراجعه کنند که این موضوع نیز طی سال تحصیلی به دلیل هزینه‌های رفت‌و‌آمد امکان ترک تحصیل را افزایش می‌دهد. تسهیل فرایند ثبت‌نام دراین زمان اندک باقی مانده با توجه به مشکلات فراوان کار با سامانهٔ الکترونیکی برای قشری که کمتر توان استفاده از این شیوه را دارد ضروری است. بهتر است سازمان ملی مهاجرت که متولی کنونی ثبت‌نام دانش‌آموزان اتباع است، درجهت رفع موانع و دست‌اندازهای ثبت‌نام دانش‌آموزان اتباع، شیوهٔ ثبت‌نام حضوری را در دستورکار قرار دهد. حق تحصیل از حقوق اولیه و بدون قید‌وشرط همهٔ کودکان، فارغ از اینکه در کجای این کره خاکی به‌دنیا آمده‌اند است. ورود کودکان به چرخهٔ کار، رابطهٔ مستقیمی با بازماندگی از تحصیل دارد. ایجاد مانع‌های گوناگون سر راه تحصیل کودکان معادل سوق‌دادن آنها به سر چهارراه‌ها و پاتوق‌های زباله‌گردی و کار در کارگاه‌های زیرزمینی است و این به‌معنای قرار دادن کودکان درمعرض خطر و آسیب‌های جسمی، روانی، اخلاقی و… است. زمان کوتاه است و فرصت بسیار کم. همه باید صدای کودکان باشیم در محقق ساختن «حق تحصیل رایگان و باکیفیت برای همهٔ کودکان».