جنگ اوکراین که آغاز شد، جهانیان نه‌تنها جنگی تازه در اروپا را می‌دیدند، بلکه شگفت‌زده شاهد اظهار نظرهایی در رسانه‌ها بودند که رنگ و بوی نژادپرستانهٔ عمیقی داشت. نقل قول مشترک اروپایی‌ها در همدلی با اوکراینی‌ها این بود که «آنها شبیه ما هستند: اروپایی‌های سفید، مو بور و چشم رنگی.» احتمالاً بسیاری از ما هم با شنیدن واژهٔ «اروپایی» یاد همین ویژگی‌ها خواهیم افتاد. اما این ویژگی که امروز هم بخشی جدانشدنی از هویت اروپایی است، چقدر قدیمی هستند؟ نتایج یک پژوهش تازه نشان می‌دهد آنچه امروز بخشی جدایی‌ناپذیر از هویت اروپایی است، بسیار دیرتر از آنچه پیش از آن تصور می‌شد، پدید آمده است. این پژوهش که روی مرد «اوتزی» انجام و نتایجش در ژورنال Cell منتشر شده است، نشان می‌دهد که این مرد یخی پوستی تیره داشته، جنس موهایش مجعد و البته طاس بوده است.

این پژوهش برخلاف تمام تصویرسازی‌هایی است که این مومیایی یخی اروپایی را مردی سفیدپوست، با موهایی پر و به‌رنگ روشن تصویر می‌کند. «آلبرت زینک»، انسان‌شناس زیستی در موسسهٔ مطالعات مومیایی در «بولزانو» ایتالیا و نویسندهٔ همکار این مطالعه می‌گوید: «در واقع رنگ پوست او بسیار شبیه به رنگی بوده است که مومیایی یخی باقی مانده از او به همان رنگ است.» این پژوهش تازه در سلسله پژوهش‌هایی است که در یکی دو دهه گذشته انجام شده و نشان می‌دهد فرآیند تغییر رنگ پوست و مو در عرض‌های شمالی، فرایندی یک‌دست و منظم نبوده و بسیار متأثر از رژیم غذایی است.
پای ویتامین D در میان است
امروز به عنوان یک قاعدهٔ کلی، رنگ پوست و موی انسان‌ها تحت تأثیر عرض جغرافیایی محل اصلی تولد و زندگی آنها و اجدادشان قرار دارد. به‌این‌ترتیب هرچه شما به عرض‌های شمالی‌تر می‌روید با رنگ پوست و موی روشن‌تر و چشمانی‌ روشن‌تر مواجه می‌شوید. این پدیده البته یک استثنا دارد، بومیان مناطق قطبی و به‌طور خاص اسکیموها. آنها علی‌رغم زندگی در شمالی‌ترین عرض‌ها، موها و پوستی تیره دارند. آیا این مثال قاعدهٔ کلی را نقض می‌کند؟ پاسخ منفی است. زیرا برای این خلاف قاعدگی توضیحی دقیق وجود دارد. برای درک آن باید فرآیند تغییر رنگ پوست و مو را مرور کنیم. به‌طور طبیعی رنگ پوست و مو تحت تأثیر ترکیبات مختلفی در بدن انسان است که مهم‌ترین آنها رنگدانه‌هایی به نام «ملانین» هستند. تولید این رنگ‌دانه‌ها تحت تأثیر تابش اشعهٔ UV است و هرچه میزان این اشعه بیشتر باشد، رنگدانه‌های بیشتری برای پراکنده کردن آن و پیشگیری از آسیب در بدن تولید می‌شود. نکتهٔ مهم این است که برخورد همین اشعهٔ UV با لایهٔ «اپیدرم» (خارجی‌ترین لایهٔ پوست) یکی از مهمترین منابع تولید ویتامین D در بدن انسان است. بنابراین طی فرآیند سازگاری محیطی، آنهایی که برای نسل‌های متوالی در عرض‌های شمالی‌تر زندگی می‌کنند، باید تعادلی بین میزان ملانین برای پیشگیری از آسیب و همچنین تولید ویتامین D برقرار کنند و نتیجه بلافصل زندگی در مناطق شمالی که میزان UV در آن کمتر است پوست و موی روشن‌تر است. اما از آن‌جایی که رژیم غذایی اسکیموها سرشار از روغن ماهی است که مقادیر زیادی ویتامین D دارد، فرآیند سازگاری محیطی در مورد آنها رخ نداده و رنگ پوست آنها تحت تأثیر رژیم غذایی، نیازی به روشن‌شدن نداشته است. از آن‌جایی که نخستین بار، تقریباً ۴۰ هزار سال پیش انسان مدرن (Homo sapiens) وارد اروپا شده است، تصور می‌شد که تغییر رنگ پوست باید بسیار قدیمی‌تر باشد، اما نتایج مطالعات اخیر نشان داده که اینچنین نیست.

در سال ۲۰۱۴ نتایج یک پژوهش که در ژورنال Nature منتشر شد، نشان داده انسان‌های اروپایی شکارچی و خوراک‌جو که هفت‌هزار سال پیش در اسپانیای امروزی می‌زیسته‌اند، پوستی تیره و چشمی آبی داشته‌اند

غلات و پوست سفید
محققان تصور می‌کنند وقتی اروپایی‌های شکارچی-خوراک‌جو رژیم غذاییشان را از شکار و ماهیگیری که حاوی مقادیر متنابهی ویتامین D است، به غلات عوض کردند -که مقادیر کمتری از این ویتامین را دارد- پوست آنها شروع به سفیدشدن کرد تا ویتامین D بیشتری را از طریق نور خورشید جذب کنند.
«نینا جابلونسکی»، انسان‌شناس دانشگاه ایالتی پنسیلوانیا، می‌گوید که این (رنگ پوست و موی تیره) می‌تواند تا حدی به دلیل رژیم غذایی اوتزی باشد و اشاره می‌کند که تکامل پوست روشن در مردم اروپا احتمالاً یک فرآیند نامنظم و منطقه‌ای تحت تأثیر رژیم غذایی بوده است.
در سال 1991، دو کوهنورد بقایای بدن فردی را که با ذوب شدن برف‌ها پدیدار شده بود، در ارتفاعات آلپ Ötztal بین اتریش و ایتالیا پیدا کردند. پوست بدن اون شکلی چرمی داشت و به طور طبیعی توسط مخلوطی از یخ، خورشید و باد مومیایی شده بود و بررسی‌ها نشان داد که این بقایا به مردی تعلق دارد که حدود ۵۳۰۰ سال پیش در اروپا می‌زیسته است. در سال 2012، دانشمندان ژنوم او را توالی‌یابی کردند، اما فناوری توالی‌یابی دی‌ان‌ای در آن زمان محدود بود و آلودگی ژنومی نیز برخی از نتایج را غیرقابل اعتماد کرد. از زمان کشف او در سه دههٔ پیش، تقریباً سانتی‌متر به سانتی‌متر بدن 150 سانتی‌متری مرد یخی اوتزی بررسی شده است. آخرین وعدهٔ غذایی او «بز کوهی آلپی» (Capra Ibex) بوده، دندان‌های خراب بسیاری داشته و جای زخم‌های بسیاری بر بدنش مشاهده شده است که احتمالاً نشان می‌دهد او در دههٔ پنجم زندگی‌اش به قتل رسیده است. آخرین وعدهٔ غذایی او که گوشت چرب بزکوهی آلپی بوده و حاوی مقادیر زیادی ویتامین D است، نشان می‌دهد که چرا او پوستی تیره داشته است.
سوابق تیره
پیش از این پژوهش هم چندین مطالعهٔ دیگر نشان داده بود که تغییر رنگ پوست انسان‌های اروپایی به سفید پدیده‌ای متأخر است. در سال ۲۰۱۴ نتایج یک پژوهش که در ژورنال Nature منتشر شد، نشان داده انسان‌های اروپایی شکارچی و خوراک‌جو که هفت‌هزار سال پیش در اسپانیای امروزی می‌زیسته‌اند، پوستی تیره و چشمی آبی داشته‌اند. دو اسکلت که در سال ۲۰۰۶ در کوه‌های شمال غربی اسپانیا یافت شدند، تحت تأثیر دمای پایین هوا و تاریکی غار به خوبی حفظ شده بودند. بنابراین محققان توانستند دی‌ان‌ای یکی از آنها را از دندانش جدا کرده و توالی دهند. نتایج نشان داد که این اروپایی اولیه از نظر ژنتیکی با مردم امروزی سوئد و فنلاند ارتباط نزدیکی داشته‌اند. اما غافلگیری بزرگ آن‌جایی بود مشخص شد موهایش سیاه یا قهوه‌ای و پوستش تیره بوده و چشمانی آبی داشته است. در سال ۲۰۱۸ هم بازیابی موفق دی‌ان‌ای از اسکلت مشهور به نام «مرد چدار» که نزدیک به یک قرن پیش پیدا شده بود، نتایج مشابهی را نشان داد. این اسکلت متعلق به مردی است که نزدیک به ۱۰ هزار سال پیش در بریتانیای امروزی می‌زیسته است. توالی دی‌ان‌ای او نشان داد که مرد چدار چشمان آبی، رنگ قهوه‌ای تیره تا مشکی و موهای مجعد تیره داشته است. هرچند بر اساس شواهد دقیق، کشاورزی به‌شکل امروزی حوالی ۱۱ هزار پیش در هلال حاصلخیز (ناحیهٔ هلالی بین میان‌رودان، جنوب آناتولی و مصب رود نیل) به شکل چند کانونی ابداع شده است، اما تقریباً دوهزار سال طول کشید تا به شرق اروپا در یونان و بالکان امروزی رسید. شواهد نشان می‌دهد که تقریباً ۷ هزار سال پیش، کشاورزی تا شمال اروپا نیز پخش شده است. بنابراین دور از انتظار نیست که تا چند هزار سال بعد از آن، هنوز انسان‌های خوراک‌جو و شکارچی در بخش‌هایی از اروپا باقی مانده و خصوصیات اجدادی خودشان را تا حد زیادی حفظ کرده باشند.