بهمن سال گذشته بود که پروندهٔ ثبت‌جهانی «هگمتانه و مرکز تاریخی همدان» برای درج در فهرست میراث‌جهانی تحویل یونسکو شد. پرونده‌ای که در همهٔ سال‌های گذشته دربارهٔ آماده‌سازی و ارسال آن به یونسکو صحبت می‌شد، اما به دلیل وجود موانعی که می‌توانست به رد شدن پرونده بیانجامد، این کار به تعویق افتاد. حالا آن‌طور که مسئولان همدان می‌گویند، ارزیاب یونسکو به‌زودی وارد همدان می‌شود و از این رو برنامهٔ اضطراری ۱۵ روزه برای رفع مشکلات تدوین شده است. اولین‌بار، در سال ۱۳۵۸ بود که سه اثر «چغازنبیل»، «تخت‌جمشید» و «میدان امام» (نقش جهان) اصفهان در فهرست میراث‌جهانی قرار گرفت و از آن سال تاکنون 24 اثر میراثی و در کنار آنها «جنگل‌های هیرکانی» و «دشت‌لوت» به عنوان میراث طبیعی در فهرست یونسکو به ثبت جهانی رسیده‌اند.

پس از پیچ‌وخم‌های بسیار طی سال‌های گذشته، پروندهٔ ثبت‌جهانی «هگمتانه و مرکز تاریخی همدان» سرانجام بهمن سال 1401 تحویل یونسکو شد؛ پرونده‌ای که شامل منظر تاریخی «هگمتانه» تا همدان شامل تپهٔ باستانی هگمتانه، بازار تاریخی همدان، میدان آرامگاه بوعلی‌سینا، بخشی از بافت واجد ارزش به‌ویژه در رینگ اول شهر و آثار متعددی که در این محدوده قرار دارد، است. آن‌طور که مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی همدان می‌گوید «در ادامه مسیر ثبت جهانی هگمتانه، ارزیاب یونسکو به‌زودی وارد همدان می‌شود و از این رو برنامهٔ اضطراری ۱۵ روزه برای رفع مشکلات این منطقه تدوین شده است.» به گفتهٔ «محسن معصوم علیزاده»، ارزیاب سازمان یونسکو در این سفر مواردی که در پروندهٔ ثبت جهانی به یونسکو ارائه شده را بررسی می‌کند، معایب را اطلاع می‌دهد و یک مقطع زمانی را به عنوان فرصت مشخص می‌کند تا مشکلات رفع شود. مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان همدان اظهار امیدواری می‌کند در جلسه سال آینده میلادی یونسکو، پروندهٔ ثبت جهانی همدان مورد تأیید نهایی قرار بگیرد و با موفقیت ثبت شود.
او با اشاره به اینکه آماده‌سازی نهایی مسیر تعیین شده در پروندهٔ ثبت جهانی هفته‌های اخیر با همراهی ارگان‌ها پیش از سفر ارزیاب یونسکو به انجام رسیده است، ادامه می‌دهد: «پیش از این، مشاوران وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی در حوزهٔ پرونده‌های ثبت جهانی به هگمتانه سفر کرده بودند و گزارشی برای اینکه چه تغییرات و کارهایی باید انجام شود به ما ارائه کردند. اعتبار ملی هم برای ثبت جهانی هگمتانه و مرکز تاریخی همدان اختصاص داده شده است و آنچه برای اصلاح سیما و منظر منطقهٔ تاریخی همدان لازم بود به انجام رسید.»
آن‌طورکه مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی همدان می‌گوید مهمترین موضوع در زمینهٔ ثبت جهانی «هگمتانه و مرکز تاریخی همدان» هویت فرهنگی، تاریخی و معماری منطقه است و تأکید بر این بوده که جامعهٔ محلی برای حفظ آن تلاش کنند که در این زمینه جامعهٔ محلی همراه بوده و همهٔ موارد لازم را برای تسهیل در پیگیری پرونده مورد توجه قرار دادند.
دربارهٔ هگمتانه
«هگمتانه» نام پیشین همدان است؛ شهری که سال ۷۰۸ پیش از میلاد مسیح به دستور «دیاکو»، رهبر مادها ساخته شد و مجتمعی عظیم از قصر، اقامتگاه نظامی و خزانه‌داری بود. این شهر در سال ۵۵۰ پیش از میلاد مسیح از «کوروش هخامنشی» شکست خورد و به تسخیر هخامنشیان درآمد.

شهر تاریخی هگمتانه در قالب پرونده‌ای با عنوان منظر تاریخی هگمتانه تا همدان ثبت می‌شود. در این پرونده حدود ۱۰۰ هکتار درنظر گرفته شده که شامل تپه هگمتانه، بازار، بافت و ۱۴۰ اثر تاریخی است و با ثبت جهانی این اثر، انتظار می‌رود بافت تاریخی، بازار سنتی، مسجد جامع و پیاده‌راه‌های شهر همدان حفظ شود

«هگمتانه» به دلیل قرار گرفتن در مسیر راه شاهی که تخت جمشید را به سارد متصل می‌کرد به عنوان پایتخت تابستانی هخامنشیان انتخاب شد و به دستور «داریوش سوم» در مرکز شهر، کوشکی بزرگ برای مخفی کردن گنجینه‌ها و دارایی‌های شاه ساختند.
این کوشک شامل 300 مخفیگاه با 8 در آهنین بود که تمامی آنها دو لَختی بودند. پس از کشته‌شدن داریوش سوم در سال ۳۳۰ پیش از میلاد، حکمرانی هخامنشیان بر این شهر به پایان رسید.
اغلب باستان‌شناسان معتقدند محل اصلی شهر باستانی هگمتانه بر روی تپه‌ای است که امروزه به همین نام در همدان شناخته می‌شود. در سال‌های اخیر طی حفاری‌های باستان‌شناسی در تپه مشخص شد محل کاخ و بناهای ذکر شده در کتاب‌های تاریخی در همین تپه واقع شده است.
از ویژگی‌های این شهر باستانی، معماری و طرح و نقشه منظم این شهر بوده که در بین آثار باستانی به دست آمده کم‌سابقه است. آثار کشف شده حاکی از وجود یک شبکه منظم و پیشرفته آب‌رسانی در شهر حکومتی مادها و پارت‌هاست. در فواصل بین کانال‌های آب‌رسانی، معابری به عرض 3.5 متر وجود داشته و کف این معابر با آجرهای مربع شکل و منظمی مفروش بوده‌است.
تحقیقات نشان می‌دهد در فواصل ۳۵ متری بین معابر، دو سری واحدهای ساختمانی قرار دارند که هر یک شامل یک حیاط مرکزی (هال) است، با اتاق‌ها و انبارهایی به صورت قرینه در گرداگرد آن.
پیشینهٔ حفاری‌های علمی این تپه، به سال ۱۹۱۳ میلادی برمی‌گردد و به طور کلی در طی ۱۰ فصل حفاری انجام شده از سال ۱۳۶۲ تا ۱۳۷۸ که حدود ۱۴ هزار مترمربع از بقایای این شهر کاویده شد یکی از کهن‌ترین دوره‌های تمدن بشری نمایان شده‌است.
حالا این شهر در قالب پرونده‌ای با عنوان منظر تاریخی هگمتانه تا همدان ثبت شود. در این پرونده حدود ۱۰۰ هکتار درنظر گرفته شده که شامل تپه هگمتانه، بازار، بافت و ۱۴۰ اثر تاریخی است و با ثبت جهانی این اثر، انتظار می‌رود بافت تاریخی، بازار سنتی، مسجد جامع و پیاده راه‌های شهر همدان حفظ شود.
حذف ترافیک
حذف ترافیک و تردد خودرویی از محدودهٔ عرصه هگمتانه یکی از مهم‌ترین کارهایی است که قرار بود برای ثبت جهانی انجام شود. از زمان ارسال پرونده ثبت جهانی به یونسکو در بهمن‌ سال گذشته، اقداماتی برای رفع موانع این پرونده انجام شده است.
«صاحب محمدیان‌منصور»، مدیر پایگاه محوطه تاریخی هگمتانه پیش از این به «مهر» گفته بود: «دربارهٔ رفع موانع پروندهٔ ثبت جهانی هگمتانه و مرکز تاریخی همدان آسفالت میدان هگمتانه برداشته شد. به محض برداشته شدن آسفالت از میدان هگمتانه و شن‌ریزی در میدان خودروها در این مکان تردد نمی‌کنند.»
او همچنین گفته که گردشگران سایت تاریخی هگمتانه به پارکینگ نیاز دارند و باید جایی برای پارک خودرو در نظر گرفته شود.
«سید مسعود حسینی»، شهردار همدان هم در این‌باره گفته است با همراهی مدیریت شهری، رانندگان و همشهریان خودروهای ون به خیابان باباطاهر منتقل شدند و و با جداره‌سازی خیابان بوعلی، اکباتان و دور میدان امام (ره) شاهد نما و منظری متفاوت و ماندگار از شهر خواهیم بود.
تعریض «راستهٔ حاج فضل‌الله»، «معبر باستان»، «تعریض موزهٔ منطقه‌ای» در همین راستا انجام شده است.
کاهش ارتفاع ساختمان حوزه‌هنری
یکی دیگر از موانع ثبت جهانی «هگمتانه» کاهش ارتفاع ساختمان حوزهٔ هنری (سینما قدس سابق) بود که شهرداری باید آن را انجام می‌داد و در واقع به گفتهٔ مسئولان، دو مانع اصلی برای ثبت جهانی حذف دو طبقه ساختمان حوزه هنری و حذف سواره از عرصه هگمتانه بود که در کنار انتقال مسیر آهن‌فروشان، حذف آسفالت از عرصه هگمتانه، بلوار ارم بر عهده شهرداری گذاشته شده بود. این مانع نیز طبق گزارش‌های رسیده از سوی مسئولان رفع شده است.
خرداد امسال بود که «همدان پیام» در گزارشی به این موضوع پرداخت و نوشت که عملیات تخریب دو طبقه از ساختمان حوزه هنری واقع در خیابان کولانج جمعه ۱۲ خرداد آغاز شد.
به گفتهٔ رئیس حوزه هنری همدان، در راستای پیشبرد ثبت جهانی منظری شهری هگمتانه تا همدان طبقات اضافی ساختمان حوزه هنری برداشته شد.
البته آن‌طور که «محمدمهدی سماوات» اعلام کرده بود حذف طبقات اضافی ساختمان فقط به خاطر میراث فرهنگی نیست و شهرداری نیز به دلیل تأمین‌نشدن پارکینگ طبقات اضافی ساختمان، دستور تخریب را صادر کرده بود.
به گفته او، ساخت ساختمان حوزه هنری از سال 1395 شروع شده بود و پروانهٔ ساختمان پنج طبقه داشت، اما دو طبقهٔ اضافی در آن ساخته می‌شود. با شکایت میراث فرهنگی برای ارتفاع ساختمان از حوزه هنری دیوان عدالت اداری رأی به نفع حوزه هنری می‌دهد، اما پس از شکایت شهرداری برای تأمین نشدن پارکینگ در کمیسون ماده ۱۰۰ حکم به تخریب دو طبقه اضافه داده می‌شود.
ساماندهی کاروانسراها
آن‌طور که «صاحب محمدیان منصور» مدیر پایگاه ملی «هگمتانه» پیش از این گفته بود در پروندهٔ ثبت جهانی «منظر تاریخی هگمتانه تا همدان» باید اقداماتی چون ساماندهی تپه هگمتانه، مرمت و ساماندهی کاروانسراها هم انجام می‌شد. به گفته مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی همدان در همین راستا، ۳۶ طرح با ۲۵۰میلیارد ریال اعتبار آماده‌سازی و مرمت شده است. «محسن معصوم علیزاده» توضیح می‌دهد مرمت «راسته حاج صفرخان»، «کاروانسرای حسین‌خانی»، «ابتدای کوچه استر»، «کنیسه یهودی‌ها»، «کاروانسرای قلمدانی»، «گلشن تحدید (ذغالی‌ها)»، «عمارت جنانی»، «قبله»، «شریف‌الممالک» و «مسجد حاج احمد»، «محوطه‌سازی آرامگاه بوعلی»، «مرمت کاروانسرای یدالهی»، «تهیه و ساخت تابلوی بناهای تاریخی واقع در عرصه اثر ثبت جهانی»، «مرمت کاروانسرای پیغمبر» و «مطالعه و آسیب شناسی عرصه ثبت جهانی» از این طرح هاست.
طرح تهیه مبلمان شهری، حفاظت از ترانشه‌های کاوش‌های پیشین تپه هگمتانه، رفع موانع مربوط به اداره‌های خدمت‌رسان مانند برق، مخابرات و گاز، بازسازی مسیر دو کیلومتری بازار، بازسازی و احیای بازار همدان هم از تعهدهای میراث فرهنگی در این زمینه بوده است که با همکاری دستگاه‌های متولی رفع شده است.
بعد از ثبت جهانی هگمتانه
ثبت جهانی «هگمتانه» نقطهٔ آغاز تحول اقتصادی برای جامعه محلی همدان است و برهمین اساس تسریع در پیشرفت پرونده ضرورت دارد؛ این را مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی همدان دربارهٔ اهمیت ثبت می‌گوید: «اثری که در فهرست جهانی ثبت می‌شود در واقع به ویترینی جهانی با تماشاگرانی از سراسر دنیا نیز راه یافته است. بنابراین یکی از مهمترین اتفاقات ممکن در مورد جهانی شدن هگمتانه این است که به همهٔ جهان معرفی می‌شود و تاثیر مهمی در جذب گردشگر برای کشور دارد که صاحب اصلی این هویت، تاریخ و تمدن هزار ساله است.»
به گفتهٔ علیزاده، کارکرد اصلی ثبت جهانی آثار که بسیاری از سیاستمداران را علاقه‌مند به این موضوع می‌کند، بعد از گردشگری این است تا ثابت کنند کشورشان ریشه‌دار و در تاریخ بشریت نقش داشته است که «هگمتانه» با قدمت سه‌هزارساله تمامی این ویژگی‌ها دارد و می‌توان با جهانی شدن این اثر فاخر تاریخی هویت و تمدن ایران زمین را به رخ جهانیان کشید.
او توضیح می‌دهد که این ثبت، همدان را به الگوی شهرهای تاریخی جهان و معرف تاریخ ایران زمین تبدیل می‌کند و آن را به فهرست مقاصد گردشگری داخلی و بین‌المللی می‌افزاید.
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی همدان تأکید می‌کند که از این پس، مردمی‌سازی و استفاده از ظرفیت ساکنان محله‌های اطراف تپه هگمتانه، بهبود وضعیت بافت تاریخی شهر همدان، تملک خانه‌های تاریخی شهر و مرمت آنها، مرمت کاروانسراها و فضای تاریخی شهر به منظور احیا و تغییر کاربری گردشگری از جمله هتل بوتیک، اقامتگاه‌های سنتی و بومی از برنامه‌های میراث فرهنگی است.
یک فعال گردشگری همدان هم در این باره به «فارس» گفته است که ثبت جهانی می‌تواند فرصتی بی‌بدیل در رشد متوازن و توسعه پایدار گردشگری باشد.
به گفتهٔ «محمد صیفی‌کار»، با توجه به اینکه اولویت همهٔ برنامه‌ها و اسناد بالادستی ملی و استانی در همدان گردشگری است، هر حرکت و برنامه‌ای که بتواند با حفظ هویت دینی، فرهنگی و تاریخی موجب بالندگی بیش از پیش این خطه از ایران فرهنگی را فراهم آورد، باید مورد توجه جدی قرار گیرد.
او با بیان اینکه این ثبت می‌تواند فرصتی بی‌بدیل برای نیل به اهداف دورتر باشد که رشد متوازن و توسعهٔ پایدار در بستر گردشگری و خدمات اقماری باشد، معتقد است مداومت در اطلاع‌رسانی و فرهنگ‌سازی با استفاده از ظرفیت‌های موجود برای اقناع ذی‌نفعان شامل کسبه بازار، مدیران و مسئولان اجرایی، مردم به معنای اهالی همدان و گردشگران داخلی و خارجی و هر کسی که حتی برای ساعتی در عرصه و حریم فیزیکی و خبری این رویداد قرار می‌گیرد جدی گرفته شود.
**
ثبت جهانی «هگمتانه» به عنوان بیست‌وهفتمین اثر ایران در فهرست جهانی، آن‌قدر مهم است که حالا همدان به تکاپو افتاده تا زمان رسیدن ارزیاب‌ها همهٔ موانع آن را رفع کند. امسال هم در بودجه ۱۴۰۲ شهرداری همدان ۷۰ میلیارد تومان برای پروژه ثبت جهانی هگمتانه و مرکز تاریخی همدان پیش‌بینی شده بود.