محوطۀ باستانی «ازبکی» در استان البرز یکی از مهمترین مراکز باستان‌شناسی دنیا محسوب می‌شود که شش هزار سال بقایای فرهنگی پیش از تاریخ و اوایل دوران تاریخی ایران از نیمۀ اول هزارۀ هفتم تا نیمۀ نخست هزارۀ اول پیش از میلاد مسیح، یعنی دوران مادها را در خود جای داده است. این محوطه اما، بعد از شش فصل کاوش‏، مورد بی‌توجهی و بی‌مهری قرار گرفته است. حالا متولیان حوزۀ میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی البرز تکاپوی جدیدی را در این منطقه شروع کرده‌اند؛ احداث سایت‌موزه و پارک علم و فناوری که اولین تجربۀ کشور در یک محوطۀ تاریخی و مرتبط با حوزۀ باستان‌شناسی محسوب می‌شود.

پارک‌های علم و فناوری در سراسر دنیا با هدف توسعۀ فناوری و کسب‌وکارهای دانش‌محور تشکیل شده‌اند و باتوجه‌به وضعیت محیطی و سیاستگذاری‌های کلان داخلی و خارجی پارک، چشم‌اندازها و مأموریت‌های متفاوتی را دنبال می‌کنند. این پارک‌ها مکانیسم‌های زیرساختی مهمی دارند که باعث انتقال یافته‌های تحقیقات دانشگاهی و تولید دانش بیشتر می‌شوند. درنهایت نیز رشد اقتصادی در سطح ملی و منطقه‌ای را تسریع می‌کنند. در محوطۀ باستانی «ازبکی» نیز کشف نخستین خشت دست‌ساز بشر یکی از مهمترین نتایج حفاری‌های انجام‌شده به‌شمار می‌آید و این مسئله مطرح است که اگر باستان‌شناسان همۀ این محوطۀ تاریخی را مورد کاوش قرار دهند، بسیاری از معادلات و دانسته‌های موجود دربارۀ کیفیت زندگی بشر تغییر می‌کند و به‌همین دلیل پژوهش‌های منطبق با علوم جدید در این منطقه ضروری به‌نظر می‌رسد. این درحالی‌است که تاکنون در هیچ‌یک از محوطه‌های تاریخی کشور، پارک‌های علم و فناوری ایجاد نشده و محوطۀ «ازبکی» در البرز به‌عنوان پایلوت و اولین منطقه دراین‌باره نامزد شده است.
معاون میراث‌فرهنگی ادارۀ میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی البرز توضیحات بیشتری می‌دهد و به «پیام ما» می‌گوید: «محوطۀ ازبکی در واقع یکی از شاخص‌ترین و فاخرترین محوطه‌های کشور به‌شمار می‌رود. این منطقه آنقدر ارزشمند است که در دوران ریاست جمهوری سیدمحمد خاتمی، یک خشت نه‌هزارساله‌اش را به‌صورت امانت به سازمان ملل بردند و همچنان در آنجا نگهداری می‌شود. این محوطۀ باستانی قدمت زیادی دارد و اولین خشت دست‌ساز بشر هم در آن درست و نصب شده است.»

ایجاد پارک علم و فناوری در حوزۀ باستان‌شناسی در جهان نیز یک تجربۀ نو محسوب می‌شود، اما به‌طور کلی پارک‌های علم و فناوری با هر موضوعی که ایجاد شوند، یک ویژگی‌ مشترک دارند و آن تمرکز بر علم و دانش است

«شهباز محمودی» عقبه و تاریخ نهفته در این محوطه را ضرورت ایجاد مراکز علمی-پژوهشی می‌داند و تأکید می‌کند: «اقدامات ما برای ایجاد سایت موزه آغاز شده است و تلاش می‌کنیم عقبه و تاریخ منطقه را به تمام مردم ایران و جهان نشان دهیم.»
علمی‌شدن باستان‌شناسی
احداث سایت‌موزه در محوطه‌های تاریخی کشور اقدام جدیدی نیست و «هگمتانه»ی همدان هم از چنین ظرفیتی برخوردار است، اما محوطۀ «ازبکی» اولین منطقۀ باستانی کشور است که به پارک علم و فناوری مجهز می‌شود. این نکته را معاون میراث‌فرهنگی ادارۀ میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی البرز نیز تأیید می‌کند و می‌گوید: «سایت‌موزه هم در همۀ محوطه‌های تاریخی ایجاد نمی‌شود و یک منطقه باید عقبۀ تاریخی زیادی داشته باشد و دوره‌های مختلفی را پوشش دهد. ایجاد سایت‌موزه یک پروسۀ علمی و اجرایی است که در محوطۀ ازبکی هم آغاز شده و تاکنون دراین‌باره سه جلسه برگزار شده است.»
محمودی دربارۀ ساخت اولین پارک علم و فناوری حوزۀ باستان‌شناسی در محوطۀ «ازبکی» نیز توضیح می‌دهد: «علم باستان‌شناسی مثل تمام علوم موجود در دنیا در حال به‌روز شدن است که این به‌روزرسانی کار را علمی و راحتتر می‌کند. اگر تا پیش از این خیلی از کارهای کاوش با قلم و چکش انجام می‌شد، حالا با استفاده از علوم جدید و نوین بسیاری از موارد با اسکن و تصویربرداری قابل شناسایی است.»
او به موقعیت جغرافیایی البرز و نزدیکی به تهران نیز اشاره می‌کند و می‌گوید: «استان البرز از نظر علمی جایگاه خوبی دارد و ما از مسئولان درخواست کرده‌ایم به موضوع ایجاد پارک علم و فناوری باستان‌شناسی ورود کنند و آن‌ها هم قول داده‌اند این شرایط را فراهم کنند. در این شرایط‏، محوطۀ ازبکی به‌عنوان اولین پایلوت پارک علم و فناوری باستان‌شناسی مطرح می‌شود.»

معاون میراث‌فرهنگی البرز: باستان‌شناسی مثل تمام علوم موجود در دنیا در حال به‌روز شدن است که این به‌روزرسانی کار را علمی و راحتتر می‌کند

محمودی در پاسخ به این سؤال که با شروع اقدامات علمی، بازدید عموم از محوطه تعطیل خواهد شد، بیان می‌کند: «فعلاً بازدید برای عموم برقرار است. البته مهمترین توصیۀ ما این است که افراد به‌صورت گروهی و تور از این محوطه دیدن کنند تا توضیحات لازم به آن‌ها داده شود. اما زمانی که گروه‌های باستان‌شناسی مستقر شوند، این بازدیدها محدود می‌شود. البته سعی می‌کنیم در کنار کاوش‌ها امکان بازدید عمومی باشد.»
این مسئول دربارۀ آخرین اقدامات برای ثبت جهانی این محوطۀ نیز عنوان می‌کند:‌ «ثبت جهانی یک کار بزرگ و زمان‌بر است. از بهمن سال گذشته، دبیرخانۀ ثبت جهانی محوطۀ ازبکی تأسیس شده است و این امیدواری را داریم که تشکیل سایت‌موزه در تشکیل پروندۀ ثبت جهانی به ما کمک کند. البته این نکته را هم باید در نظر داشت که تا 10 سال آینده، آثاری که قرار است به ثبت جهانی برسند مشخص شده‌اند‏، اما تلاش می‌کنیم تا سه-چهار سال آینده پروندۀ این محوطه تکمیل و درصورت امکان، بررسی شود.»
پاسخ به ابهامات مناطق ازدست‌رفته
مسئولان میراث‌فرهنگی البرز از ایجاد سایت‌موزۀ محوطۀ باستانی «ازبکی» و پیگیری پروندۀ ثبت جهانی به‌عنوان مهمترین اقدامات یاد می‌کنند و اینکه پروژۀ سایت‌موزه به‌زودی شروع می‌شود‏، اما مشکل اینجاست که محوطۀ «ازبکی» سال 1352 به ثبت ملی رسیده، اما هنوز تعیین حریم و عرصه نشده است.
«شهباز محمودی» معاون میراث‌فرهنگی ادارۀ میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی البرز پیش از این در گفت‌وگو با «ایسنا» اولویت را تعیین عرصه و حریم محوطه دانسته بود.
مدیرکل بناها و محوطه‌های تاریخی وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی هم در یک نشست دربارۀ ضرورت‌ ساخت سایت‌موزه و پارک علم و فناوری در محوطۀ «ازبکی» گفته بود: «در محوطۀ تپۀ ازبکی، سایت‌موزه با رویکردی نو در حفاظت و معرفی همراه با پارک علم و فناوری حوزۀ باستان‌شناسی می‌تواند محل استقرار برترین الگو‌های این حوزه باشد.»
به گفتۀ «فاطمه داوری‏»، موقعیت و چشم‌انداز‌های البرز، نزدیکی به تهران، ویژگی‌ها و موقعیت تاریخی فرهنگی محوطۀ «ازبکی» موجب شده است تا یکی از نقاطی باشد که در دو سال آینده به‌صورت جدی در برنامه‌ای متمرکز به آن پرداخته شود.
«مهرداد ملک‌زاده» عضو انجمن علمی باستان‌شناسی هم در نشستی دربارۀ «ازبکی» تأکید کرده بود: «پاسخ بسیاری از پرسش‌های باستان‌شناسان دربارۀ ری باستان به‌عنوان مهمترین شهر فلات مرکزی ایران را می‌توان در ازبکی یافت. ری باستان، مهمترین شهر فلات ایران محسوب می‌شد که به‌دلیل گسترش لجام‌گسیختۀ شهر در پایتخت، لایه‌های باستان‌شناسی آن را از دست داده‌ایم. آنچه در ری از دست داده‌ایم‏، در ازبکی داریم و می‌توان کاوش‌ها را در این محوطه ادامه داد.»
«رحیم خاکی» مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی البرز هم در همین نشست هویت‌یابی البرز را از طریق محوطۀ ازبکی ممکن دانسته و گفته است: «طی سال‌های گذشته مرمت‌هایی در بخش دیوارهای خشت و گلی محوطۀ ازبکی انجام شده، اما تاکنون برنامۀ جامعی نداشته و اکنون اقدامات برای ثبت جهانی آن در حال انجام است.»
به گفتۀ این مسئول، بررسی و مرمت اصولی سازه‌های محوطه، ایجاد زیرساخت‌های گردشگری و بهداشتی، تسریع در تشکیل و تجهیز محوطه به‌عنوان پایگاه ملی، تملک مابقی عرصه و حریم محوطه، تولید محتوای‌ چندرسانه‌ای حرفه‌ای برای معرفی این محوطه و استمرار کاوش‌های باستان‌شناسی در این منطقه از اقدامات حائز اهمیت است و هرچه سریع‌تر باید مطالعات امکان‌سنجی برای بررسی ظرفیت‌های محوطۀ ازبکی انجام شود.

***
گرچه بررسی‌ها نشان می‌دهد ایجاد پارک علم و فناوری در حوزۀ باستان‌شناسی در جهان هم یک تجربۀ نو محسوب می‌شود، اما به‌طور کلی پارک‌های علم و فناوری با هر موضوعی که ایجاد شوند، یک ویژگی‌ مشترک دارند و آن تمرکز بر کسب‌وکارهای دانش‌محور است که با مؤسسه‌های آموزشی و پژوهشی در ارتباطند و باتوجه‌به تأکید کارشناسان بر استفاده از تکنولوژی‌های جدید در زمینۀ کاوش‌های باستان‌شناسی و مطالعات این بخش، می‌تواند رویکردی نو در هر دو حوزۀ پارک‌های علم و فناوری و باستان‌شناسی باشد‎؛ تجربه‌ای که شاید بتوان از آن در سایر محوطه‌های تاریخی هم بهره برد.