دستکندی که آن را بزرگترین شهر زیرزمینی ایران یا حتی خاورمیانه نامیده‌اند‏، تفرش‏، پس از دو فصل کاوش باستان‌شناسی در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده است‎؛ دستکندی که مرحوم «مظاهر مصفا» در کتاب «پیرسنگی» در وصف آن آورده است: «هست در خانه عمو احمد، چاهی و زیر چاه، بازاری/چهارسوقی، چهار رسته دکان، قلعه‌ای، خانه‌های بسیاری/ این کهنسال شهر زیرزمین یادگاری است از حملۀ مغولان/مردم ترخوران، به وقت هجوم می‌شدند در این نقد نهان.» ۹۰۰ سال تاریخ و ۱۵ پله زیر زمین که خود را در کنار شهرهای دستکند زیرزمینی دیگری چون «سامن»‏، «ارزانفود»، «قلعه‌جوق»‏‌، «دژمنده» و «نوش‌آباد»‏ جای داده، اما هنوز به‌طور کامل مطالعه نشده است.

در منطقۀ «ترخوران» تفرش و قنات «دیاوار» در یک کوچه‌ای قدیمی، در نقطه‌ای 15 پله پایین می‌روید و بعد از طی مسیری به 13 متر زیر زمین می‌رسید. این منطقه از استان مرکزی یک شهر زمینی را در دل خود جای داده؛ یادگاری سه‌طبقه از دوره سلجوقیان که در همین دوره فضاهای بین طبقه‌های آن کامل پر شده است یعنی حتی این شهر زیرزمینی به دورۀ بعد خود -دورۀ ایلخانیان- هم نرسیده است و مانده تا به امروز برسد.
کاوش دستکند زیرزمینی تفرش در سال ۱۳۹۲ کلید خورد و فاز نخست در منزل قدیمی «میرشکرایی» سال 1398 و فاز دوم از مسیر قنات «دیاوار» سال 1400 دنبال شد. مساحت دستکند تفرش حدود ۱۵۰ هکتار است و به‌همین دلیل‏، کارشناسان معتقدند با یکی از بزرگترین دستکندهای ایران و حتی خاورمیانه روبه‌رو هستیم که تاکنون و در دو مرحلۀ کاوش، دو فضای حدود ۴۰۰ متری آن آشکار شده است.
«فائزه فراهانی» مالک بنای تاریخی و ثبتی «فراهانی» در شهر تفرش تأکید می‌کند وجود این سازۀ زیرزمینی از دیرباز مطرح است و سینه به سینه بین نسل‌ها منتقل و بالاخره با پیگیری دوستداران میراث‌ فرهنگی، کاوش علمی این مجموعه از سال ۱۳۹۸ آغاز شده است؛ هرچند کاوش‌های این محوطۀ تاریخی هنوز به‌طور کامل به پایان نرسیده و ابهامات زیادی باقی مانده است و مشخص نیست که در کاوش‌های بعدی چه یافته‌هایی به‌دست آید.
آن‌طور که فعالان میراث‌فرهنگی می‌گویند این سازۀ تاریخی باتوجه‌به عظمت و معماری خاص قابلیت ثبت جهانی‌شدن را نیز دارد و می‌تواند به شهرتی جهانی دست پیدا کند.
بعد از پایان کاوش‌ها و بررسی‌ها، بالاخره خبر رسید سازۀ دستکند زیرزمینی تفرش به انضمام قنات تاریخی متصل به آن موسوم به دیوار و پایاب‌های موجود در آن در تاریخ خرداد 1401 مورد بررسی شورای ثبت آثار وزارتخانۀ میراث‌‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی قرار گرفت و واجد ارزش ثبت شناخته است و لوح ثبتی آن به شماره ۳۳۸۱۸ توسط وزیر میراث‌فرهنگی کشور در تاریخ 29 خرداد امسال به تمامی ارگان‌ها و سازمان‌های ذی‌ربط ابلاغ شد.

گرچه مطالعه‌های دستکند تفرش هنوز باقی است و نمی‌توان دربارۀ آن نظر قطعی داد، اما کارشناسان پیش‌بینی می‌کنند این دستکند می‌تواند بزرگترین دستکند ایران و حتی خاورمیانه قلمداد شود

در انتظار صدور مجوز
دستکند زیرزمینی تفرش برای بهره‌برداری به شهرداری واگذار شده و قرار است شرکت توسعه و عمران مجری بهره‌برداری از آن باشد. با وجود این، «بهرنگ مقدسیان» مدیرعامل شرکت توسعه و عمران تفرش از تعطیلی مجموعۀ دستکند خبر می‌دهد و به «پیام ما» می‌گوید که دستکند ابتدا باید از طرف شهرداری به این شرکت واگذار شود و بعد اقدامات مورد نیاز برای بهره‌برداری آغاز شود.
معاون اداره کل میراث‌فرهنگی‌، گردشگری و صنایع‌دستی مرکزی هم در گفت‌وگو با «پیام ما» تأکید می‌کند فعلاً همه‌چیز در گروی مجوز از پژوهشگاه میراث‌فرهنگی است: «اگر بتوانیم مجوز مورد نیاز را از پژوهشگاه میراث‌فرهنگی بگیریم که تکلیف آن تا دو هفتۀ آینده مشخص می‌شود، با بررسی کارشناسان دربارۀ ادامۀ کاوش‌ها یا مطالعات و همچنین شیوۀ بهره‌برداری تصمیم‌گیری و اعلام نظر می‌کنیم.»
به گفتۀ «حسین محمودی»، دستکند تفرش فعلاً به‌دلیل نداشتن استحکام و امنیت با دستور دادستانی تعطیل است تا تکلیف آن روشن شود.
چندماه پیش بود که خبر ریزش دستکند زیرزمینی تفرش ابتدا منتشر و بعد تکذیب شد. بازرسی بازرسان میراث‌فرهنگی از دستکند زیرزمینی خطر ریزش این دستکند را نشان داد و به‌همین دلیل با گزارش‌های مردمی به دادگستری شهرستان تفرش و فرماندار و بعد از آن، بازدید کارشناسان دادگستری یک ابلاغیه در تاریخ ۱۶/۸/۱۴۰۱ با فرصت یک‌ماهه برای رفع نواقص و استحکام‌بخشی صادر شد که با پایان مهلت، سرانجام در بهمن ۱۴۰۱ این دستکند به دستور قضایی پلمپ شد.
مدیرعامل شرکت توسعه و عمران تفرش دراین‌باره هم توضیح می‌دهد که تیم مشاور قرار است طرح مورد نظر را ارائه دهد، اما درواقع تمام کارها باید توسط شهرداری به‌عنوان متولی انجام شود و درنهایت مجموعه تمام و کامل در اختیار بهره‌بردار قرار گیرد تا اقدامات اجرایی شروع شود. «بهرنگ مقدسیان» ایمن‌سازی مجموعه دستکند را قراردادن سازه‌های ایمنی احتمالی در چند نقطه می‌داند تا شرایط برای بازدید عموم فراهم شود.
«حسین محمودی» معاون اداره‌کل میراث‌فرهنگی‌، گردشگری و صنایع‌دستی مرکزی نیز تصریح می‌کند: «شهرداری که دستکند و بهره‌برداری از آن را در اختیار دارد، شرکت مشاوری برای رفع خطر اضطراری گرفته که قرار است طرح خود را ارائه دهد و شهرداری آن را اجرا کند. اما به‌دلیل مجوزی که گفته شد، هنوز این طرح اجرا نشده و هنوز امکان بازدید از مجموعۀ دستکند زیرزمینی تفرش فراهم نیست. اگر این طرح اجرا شود و بعد از بازدید کارشناسان میراث مورد تأیید قرار گیرد، اجازۀ بازگشایی و بازدید از این مجموعه داده می‌شود.»
پیش‌بینی‌ها
گرچه مطالعه‌های دستکند تفرش هنوز باقی است و نمی‌توان دربارۀ آن نظر قطعی داد، اما کارشناسان پیش‌بینی می‌کنند این دستکند می‌تواند بزرگترین دستکند ایران و حتی خاورمیانه قلمداد شود. در حال حاضر بزرگترین دستکند ایران با ۳۷ هکتار در نوش‌آباد کاشان قرار دارد، درحالی‌که دستکند تفرش در این فاز از کاوش و طبق برآورد اولیه ۱۵۰ هکتار وسعت دارد.
براساس داده‌های باستان‌شناسان، این محوطه دارای سه طبقه استقراری بوده و با ۱۵۰ هکتار وسعت قدمتی با به بیش از ۱۰۰۰ سال دارد و متعلق به دورۀ سلجوقیان است. راه‌های دسترسی به این محوطه در زمانۀ تاریخی خود به‌دلایلی پر و بسته شده و بعد از دوره تاریخی ایلخانیان در معرض دسترس انسان نبوده‌است.
تا کنون در کاوش‌های شهر زیرزمینی تفرش که هنوز نام مشخصی برای خود ندارد تعدادی سفال، پی‌سوز و استخوان، هاون سنگی و آثار حیات کشف شده است.
تفرش تنها نیست
«یعقوب محمدی‌فر» و «اسماعیل همتی ازندریانی» در مقاله‌ای دربارۀ «دستکند‌های ایران» نوشته‌اند معماری دستکند گونۀ خاصی از معماری است که در آن هیچ مصالحی برای تولید فضا استفاده نمی‌شود. به گفتۀ آن‌ها، این نوع معماری را می‌توان تولید فضا از طریق ایجاد فضاهای منفی در بستر کوه و سنگ دانست که از ترکیب فضاهای پر و خالی متولد می‌شود و به‌نوعی پاسخگویی به نیازهای اقلیمی بشر است. فضاهای دلخواه در این نوع معماری با برداشتن تودۀ صخره‌ای به‌وجود می‌آید، بنابراین فضای مورد نظر به اشکال متفاوت می‌تواند ایجاد شود. این شاهکار معماری به گونه‌های متفاوتی در نقاط مختلف ایران‌زمین قابل مشاهده است.
دستکندها را همه‌جای ایران می‌توان دید‎؛ از شهرهای زیرزمینی تا روستای صخره‌ای کندوان، اما دستکندهای پنهان ایران که «جمال اسکویی» در مستند «شهرهای پنهان ایران» به آن‌ها پرداخته است، هم محدودترند و هم باتوجه‌به کاوش‌ها اعجازانگیزتر. اسکویی در مستند خود به معرفی «نوش‌آباد در کاشان»، «دژمنده در زنجان»، «ارزانفود در همدان»، «سامن در همدان»، «کردعلیا در اصفهان» و «رباط آغاج در خمین» می‌پردازد و می‌کوشد شرایط جغرافیایی و تاریخی و مردم‌شناسی این آثار را بررسی کند و حالا باید به این فهرست شهر زیرمینی تفرش را هم اضافه کرد.
**
کاوش‌های باستان‌شناسی تا امروز شاهدی قطعی از کاربری محوطۀ شهر زیرزمینی تفرش نشان نداده است، با این حال وسعت محوطه و مطبق بودن فضاهای معماری که نیاز به نیروی کار فراوانی داشته است، نشان می‌دهد هدف عالی و کاربری ویژه‌ای برای این شهر در نظر گرفته شده بوده است که باید منتظر ماند و دید مطالعه‌ها چه زمانی ادامه می‌یابد و نتیجۀ آن چیست؟

معماری دستکند در همه‌جای ایران دیده می‌شود و محدود به شهر یا منطقۀ خاصی نیست، اما در میان همۀ آن‌ها برخی از این دستکندهای زیرزمینی با اعجاب بیشتری همراه بوده‌اند.
«ارزانفود»
دستکند زیرزمینی ارزانفود در حدود ۳۰ کیلومتری جنوب شهر همدان و دو کیلومتری جنوب روستای ارزانفود قرار دارد که امکان بازدید گردشگران از آن فراهم است. تاکنون چهار فصل برنامۀ پژوهشی در هفت کارگاه از مجموعه انجام شده که دستاوردهای بسیار ارزشمندی داشته است. چند مرحله استقرار در این شهر دیده می‌شود که اولین کاربری احتمالا آئینی-اعتقادی بوده است. در مراحل بعد براساس شواهد موجود از فضاهای مجموعه برای مواقع اضطرار و به‌عنوان پناهگاه استفاده می‌شده و این کاربری در تمام دورۀ اسلامی تداوم داشته است.
«سامن»
مجموعه آثار معماری دستکند زیرزمینی سامن در شهر کوچکی به‌همین نام قرار دارد. سامن از توابع شهرستان ملایر است و با مرکز استان همدان ۹۵ کیلومتر فاصله دارد. این مجموعه در سال ۱۳۸۴ به‌طور اتفاقی بر اثر اقدامات عمرانی (اجرای فیبر نوری توسط شرکت مخابرات) کشف شد. کاوش‌های باستان‌شناسی از سال ۱۳۸۶ آغاز شد و تاکنون شش فصل برنامۀ پژوهشی در این مجموعه انجام شده است. یکی از ویژگی‌های این مجموعه، وجود تدفین‌ها و بقایای انسانی متعدد موجود در کف فضاهاست.
«قلعه جوق»
غار «قلعه جوق» از آثار دوران پیش از اسلام از نقاط دیدنی فامنین در استان همدان و از جمله نادرترین آثار موجود در منطقه است. این غار بر قسمت دامنۀ کوه‌های روستای قلعه جوق ساخته شده و داخل این غار ۱۵ اتاقک به ابعاد ۲ در ۲ متر احداث شده است. برخی از افراد معتقدند که ابوعلی سینا در این غار دستکند مدتی زندانی شده است، اما باتوجه‌به اینکه چنین ایده‌ای در شهرهای دیگر و غارهای دیگر هم وجود دارد، همچنان سند متقنی در‌این‌باره وجود ندارد.
«نوش‌آباد»
شهر زیرزمینی و باستانی نوش‌آباد واقع در زیر بافت کنونی شهر نوش‌آباد در هفت کیلومتری شهر کاشان در استان اصفهان قرار دارد که در مجموعه‌های تاریخی آب‌انبار چاله‌سی بالاده و آب‌انبار مرکزی در ده نوش‌آباد است. این مجموعه، قدمتی ۱۵۰۰ ساله دارد. این شهر زیرزمینی ساختارهای متراکم، پیچیده و گسترده‌ای چون دالان‌های باریک تودرتو و اتاق‌هایی در اندازه‌های کوچک دارد. کارشناسان باستان‌شناسی، سه طبقه را برای این شهر زیرزمینی برشمردند که سازه‌های آن به‌صورت اتفاقی در سال ۱۳۸۵ توسط فردی که قصد حفر چاه در منزل خود داشت، صورت گرفت.
«دژمنده»
این دستکند به‌صورت تونل زیرزمینی است که در زیر بخشی از خانه‌های روستای خویین از توابع شهرستان ایجرود و در فاصلۀ ۶۴ کیلومتری از مرکز استان زنجان واقع شده است. دژمنده، از دالان‌ها و اتاق‌هایی تشکیل شده که در گذشته‌های دور توسط ساکنان خویین در زیرزمین ایجاد شده است. در دژمنده حتی محلی برای نگهداری دام و طیور بوده و این نشان از وسعت کاربرد آن برای ساکنان قدیمی خوئین دارد. تعیین قدمت دقیق اثر و زمان ایجاد آن مشخص نیست، ولی براساس سفال‌های موجود در داخل و اطراف دژمنده، از این اثر تاریخی در دوران میانی و متأخر اسلامی (سلجوقی و قاجاریه) استفاده شده است.
تپۀ «قلعه رباط آغاج»
این دستکند مربوط به سده‌های میانۀ دوران‌های تاریخی پس از اسلام است و در شهرستان خمین استان مرکزی و در بخش مرکزی واقع شده است. در فصل نخست کاوش در دستکندهای زیرزمینی تپۀ قلعه در روستای رباط آغاج شهرستان خمین مشخص شد که این مجموعه مربوط به قرون میانی اسلامی یعنی قرن 6 و 7 قمری است و در اصل پناهگاه مسکونی بوده است. از یافته‌های سفالی این دستکند می‌توان قطعات سفال‌های نقاشی زیر لعاب، قطعات سفال زرین‌فام و مینایی، سفال‌هایی با لعاب تک‌رنگ لاجوردی و فیروزه‌ای، پی‌سوزها و سفال‌های ساده نخودی را نام برد.
روستای «کرد‌علیا»
روستای کُردعلیا در بخش کرون از شهرستان تیران و کَروَن در غرب استان اصفهان واقع است. این شهر زیرزمینی در عمق 18 متری زمین قرار دارد. شهر زیرزمینی کرد علیا مربوط به دورۀ اشکانیان است که در زیر روستای کردعلیا قرار دارد. این شهر زیرزمینی در سال ۱۳۹۵ کشف شده‌ است. کاربری این مکان نظامی امنیتی بوده‌ است. این شهر زیرزمینی در زیر هشتاد خانۀ روستایی قرار دارد و تخمین زده می‌شود مساحتی در حدود ۲۰ هزار متر مربع داشته باشد.