|پیام ما| لاشه 2500 فک خزری در روزهای اخیر و در سواحل جنوب روسیه پیدا شده است. مقامات محلی ابتدا از پیدا شدن ۷۰۰ لاشه خبر داده بودند اما وزارت منابع طبیعی و محیط زیست روسیه در نهایت این رقم را به حدود ۲۵۰۰ لاشه رساند. در حالی پیدا شدن این لاشه‌ها خبری شده که فک‌ها در فهرست قرمز اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت (IUCN) به‌عنوان گروه‌های در معرض خطر طبقه‌‌بندی می‌شوند و در سال‌های گذشته هم بارها خبر مرگ و میر گسترده آنها رسانه‌ای شده است.

هنوز دلیل مرگ 2500 فک اعلام نشده و مقامات منطقه داغستان روسیه هم گفته‌اند که مشخص نیست چرا مرگ و میر دسته جمعی فک خزری رخ داده اما احتمالا به دلایل طبیعی بوده است.
یک ماه قبل هم موسسه تحقیقات اکولوژیکی آسیای مرکزی گزارش داد که بر اساس آن بیش از ۱۰۰ فک مرده در سواحل دریای خزر در منطقه مانغیستاو قزاقستان کشف شده بودند. این موسسه پیام مرگ دسته جمعی این نوع جانور دریایی را دریافت کرد و پس از آن کارشناسان به محل مراجعه کرده و فک‌های مرده را در ساحل بین روستای بوتینو و فورت شوچنکو پیدا کردند. از ابتدای سال تا اواخر آبان‌ماه امسال، لاشه 216 فک خزری در سواحل دریای خزر کشف شد و کارشناسان هنوز نتوانسته‌اند دلیل روشنی برای از بین رفتن این حیوانات نادر ارائه دهند.
سال گذشته هم از جمله سال‌های مرگ و میر گسترده فک‌ها بود و هر ماه خبر تلفات گسترده آنها موجی از نگرانی را در میان حافظان این گونه بالا برد. آنگونه که مهر نوشته، طی ۶ ماه ابتدایی سال 1400، به طور تقریبی هر ۱۵ روز مرگ و تلفات یک فک خزری در دریای خزر گزارش شده است و امواج دریا، لاشه آنان را پس از چند روز به ساحل کشانده است.

سال‌هاست فک‌های خزری با سواحل ایران خداحافظی کرده‌اند چرا که در ساحل ایران منطقه امنی نمی‌بینند و حجم آسیب‌رسانی انسان به ساحل آنچنان زیاد بوده که فک‌ها در ساحل ایران نمی‌توانند قلمرو ساحلی داشته باشند

بررسی‌های اولیه نشان می‌دهد که مرگ این پستانداران در آب‌های میانه دریا رخ می‌دهد و تیرها بیش از همه چیز به سمت بیماری ویروسی نشانه می‌رود که در دهه‌های اخیر، بارها و بارها فک را به کام مرگ کشانده است.
علاوه بر بیماری ناشناخته، شکار بی‌رویه و هجوم شانه‌داران در دهه‌های گذشته نسل تنها پستاندار دریای خزر را به شماره انداخته و اکنون عواملی نظیر آسیب‌های فیزیکی، گرفتار شدن در تور صیادان، بیماری و شکار بی‌رویه، روند حذف شدن این گونه جانوری را سرعت بخشیده است.
ایران، سرزمین ناامن فک‌ها
مهرماه سال گذشته بود که پیدا شدن لاشه چند فک خزری در سواحل ایران خبری شد. ابتدا لاشه یک فک در جویبار پیدا شد و سه لاشه دیگر هم در فریدونکنار و نور به دست آمد و در نهایت سرجمع تعداد لاشه‌هایی که به ساحل ایران رسیدند 40 لاشه بود. همان زمان دلیل این مرگ و میر به شکل دقیق اعلام نشد و تنها دو شائبه برایش عنوان شد. نسخت مانور نظامی روسیه در آب‌های دریای خزر و دیگر مسمومیت. احتمال مرگ و میر بر اثر مانور هرچند از نظر کارشناسان بسیار محتمل بود اما هرگز از سوی سازمان دامپزشکی به صراحت اعلام نشد و البته کشور آذربایجان هم با وجود مکاتبات وزارت امور خارجه ایران پاسخی به این مرگ و میر نداد.

در دهه ۹۰ میلادی جمعیت این گونه حدود یک میلیون بود که اخیرا با سرشماری‌های هوایی صورت گرفته مشخص شد با نگاه مثبت می‌توان گفت حدود ۱۰۰ هزار فک خزری باقی مانده است. اما آخرین آماری که به صورت رسمی از جمعیت این ‌گونه اعلام شده مربوط به سال ۲۰۱۷ است که شمار آنها حدود ۷۰ هزار فرد عنوان شده است

با این حال ایران در طول سالیان گذشته مقصد خوبی برای فک‌ها نبوده است. چنانچه امیر صیاد شیرازی، مدیر مرکز حفاظت فک خزری ایران در گفت‌و‌گویی با «پیام ما» بر این موضوع تاکید کرده و گفته بود: «سال‌هاست فک‌های خزری با سواحل ایران خداحافظی کرده‌اند چراکه در ساحل ایران منطقه امنی نمی‌بینند و حجم آسیب‌رسانی انسان به ساحل آنچنان زیاد بوده که فک‌ها در ساحل ایران نمی‌توانند قلمرو ساحلی داشته باشند. زمانی که قرار بود مرکز حفاظت از فک در ایران شکل بگیرد، ما سمت جزیره آشوراده و نزدیک مرز ترکمنستان را انتخاب کردیم چراکه آنجا حضور فک‌ها بسیار پررنگ است و اولین مرکز درمانی فک خزری نزدیک مرز ایران و ترکمنستان ساخته شد.»
به گفته او، به دلیل مهاجر بودن فک‌ها، نمی‌توان منطقه‌ای خاصی از خزر را قلمرو آنها دانست اما در فصل زمستان فک‌های بالغ با قدرت باروری به سمت شمال دریای خزر و سواحل قزاقستان و روسیه می‌روند. چراکه دمای هوا کاهش محسوسی در آن منطقه دارد و سطح آب یخ می‌زند و محل مناسبی است برای تولد فک‌ها. آنها با حفر گودال در سطح یخی آب، نوزادانشان را آنجا به دنیا می‌آورند. از مناطق دیگر مورد علاقه فک‌ها سواحل کشور ترکمنستان است چراکه سواحل بیابانی دارند و مثل ایران سرسبز نیست و آبادی کمتری دارد و فعالیت بشری کم است و فک‌ها که حیوانات گوشه‌گیری هستند، آنجا آرامش بیشتری دارند و در نتیجه قلمرو زیستی ساحلی در ترکمنستان گسترده است.
۷۰ هزار فرد فک باقی مانده است
کشورهای حاشیه خزر به جز ایران برای صید و شکار فک خزری به منظور بهره‌برداری از پوست، گوشت و یا حتی روغن این گونه حیوانی، سهمیه مشخص داشتند اما در سال 1396، یکی از مصوبات دوازدهمین جلسه کنفرانس کشورهای عضو کنوانسیون گونه‌های مهاجر، قرار گرفتن فک خزری در لیست گونه‌های در حال انقراض بود. این در حالی است که برنامه حفاظت از فک خزری در سال 2008 و به دنبال انتشار نتایج به دست آمده از وضعیت جمعیت این تنها پستاندار دریاچه خزر آغاز شد که مرکز درمانی و تحقیقاتی «Zeehondencreche» کشور هلند با حدود نیم قرن سابقه در زمینه حفاظت از فک‌ها حامی این برنامه بود.
اما قرار گرفتن این حیوان در لیست گونه‌های در معرض خطر دلیلی بود تا زمان پروین فرشچی، معاون اسبق محیط زیست دریایی سازمان حفاظت محیط زیست این اتفاق را موفقیتی برای حمایت از این گونه دانسته و بگوید: «قرار گرفتن این گونه در لیست گونه در معرض خطر انقراض منجر به ممنوعیت صدور مجوز شکار و صید می‌شود و از این پس کشورها اجازه ندارند سهمیه‌ای برای شکار یا صید گونه فک خزری تعیین کنند.»
به گفته او در دهه ۹۰ میلادی جمعیت این گونه حدود یک میلیون بود که متاسفانه اخیرا با سرشماری‌های هوایی صورت گرفته با نگاه مثبت می‌توان گفت حدود ۱۰۰ هزار فک خزری باقی مانده است.
هرچند رقم صد هزار فک خزری حالا به عنوان یکی از مراجع آماری برای این حیوان به شمار می‌آید اما آنطور که صیاد شیرازی می‌گوید «آخرین آماری که به صورت رسمی از جمعیت این ‌گونه اعلام شده مربوط به سال ۲۰۱۷ است که شمار آنها حدود ۷۰ هزار فرد عنوان شده است.»
این مرگ و میر که یکی از دلایل آن شکار هم عنوان می‌شود، با تلاش سال‌های اخیر کمتر شده است. رقم ۱۸ هزار فک شکار شده همواره جزو اخباری بود که درباره این آبزی مطرح می‌شد اما مدیر مرکز حفاظت فک خزری ایران می‌گوید «در حدود ۲۰ تا ۳۰ سال پیش چنین رقمی داشتیم اما در سال‌های اخیر و به‌ویژه بعد از اعلام فک به عنوان گونه در معرض خطر این آمار بسیار کمتر شد و شکار به راحتی انجام نمی‌گرفت. بنابراین میزان شکار کاهش یافت هرچند هیچوقت رقم دقیقی در اختیار ما قرار نمی‌گرفت. به صورت حدسی بود و تا قبل از سال ۲۰۲۰ ما سالیانه حداقل حدود ۵ هزار فک را از دست می‌دادیم. امیدواریم بحث شکار غیرمجاز هم از سوی مسئولان هر پنج کشور پیگیری شود و قوانین سخت‌گیرانه‌ای برای متخلفان وضع شود.»
با وجود آمار بالای مرگ و میر این گونه و در معرض خطر انقراض قرار داشتنش اما راه‌های حفاظت از آن چندان هموار به نظر نمی‌رسد. همچنان دلایل مرگ و میر در بسیاری از موارد همچنان مشخص نیست و عواملی که می‌توانند عامل کشتار این گونه شوند هنوز با قدرت مشغول به کارند. همین هم دلیلی است که مرگ آنها مرگ خاموشی باشد که باید بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد.