11سال بعد از ثبت جهانی «دانش سنتی دریانوردی ایرانیان در خلیج‌فارس» در فهرست میراث معنوی یونسکو، وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی «اقدامات پاسدارانه برای دانش سنتی دریانوردی و لنج‌سازی» را به ثبت ملی رسانده است. این ثبت در شرایطی اتفاق می‌افتد که سال گذشته هیات وزیران «برنامه جایگزینی شناورهای سنتی تجاری با ظرفیت کمتر از ۵۰تن (لنج تجاری) را با هدف حذف ابزار قاچاق کالا از دریا، انتقال فعالیت‌های غیررسمی به رسمی و تجاری، رونق فعالیت‌های کشتی‌سازی داخلی و خدمات تعمیر و نگهداری آنها و نیز افزایش ایمنی دریایی» به تصویب رسانده بود.
لنج‌سازی سنتی حالا نه تنها در یاد و خاطره‌ها که حتی از حافظه کارگاه‌های لنج‌سازی و دست‌های استادکارانی که سال‌ها به این حرفه مشغول بودند هم در حال محو شدن است و ثبت اقدامات پاسدارانه شاید نوشداروی بعد از مرگ سهراب باشد.

سوغاتی از سرزمین‌های دور
با وجود اینکه اغلب هنرهای در دست فراموشی کمابیش از سوی پیشکسوتان و نسل‌های قدیمی اجرا می‌شوند، اما هستند جوانانی که نسل به نسل آن را فراگرفته‌ و به امید همان رونق پیشین حتی مسیر دانشگاهی را هم طی کرده‌اند.
«فرشاد بوستان‌افروز» یکی از همین جوانان است و با اینکه در دهه 60 متولد شده،‌ اما هم مهارت ساخت لنج چوبی را دارد و هم فایبرگلاس.

لنج مرغوب در گذشته لنجی بود که در منطقه ملیواری هند یا ناکوی پاکستان ساخته شده باشد، اما بعد که ایرانی‌ها دانش ساخت آن را فراگرفتند، لنج‌های چوبی هنر دست مردان جنوب شد به طوری که اولین لنج سنتی ملی در جنوب هم در بندرعامری بوشهر به ثبت رسید

او نسل اندر نسل لنج‌سازی و لنج‌داری را یاد گرفته و مدیر شرکتی است که سفارش لنج‌سازی قبول می‌کند: در گذشته ترددهای زیادی بین خلیج‌فارس، هند و جنوب آفریقا اتفاق می‌افتاد و پدربزرگم تعریف می‌کرد آن‌زمان به سمت سومالی، زنگبار و بندر دارالسلام می‌رفته‌اند. آن‌طور که پدربزرگ می‌گفت قبلا انسان‌های بسیار خوبی در این مناطق بودند و مثل امروز دریانوردان اسیر دزدان دریایی سومالی نمی‌شدند. صنعت کشتی‌سازی و لنج‌سازی هم اساسا از همین مناطق و به ویژه هند و پاکستان به کشور ما و ابتدا به بندرلنگه و بوشهر آمد.
لنج مرغوب در گذشته لنجی بود که در منطقه ملیواری هند یا ناکوی پاکستان ساخته شده باشد، اما بعد که ایرانی‌ها دانش ساخت آن را فراگرفتند، لنج‌های چوبی هنر دست مردان جنوب شد به طوری که اولین لنج سنتی ملی در جنوب هم در بندرعامری بوشهر به ثبت رسید: شناورهای چوبی از تکه‌های کوچک چوب ساخته و ساخت از پایین لنج شروع می‌شود تا شلمان یا ستون‌های بغل لنج که به صورت هلالی با زاویه‌های باز از سینه تا تفر (قسمت عقبی لنج) روی ستون‌های بیس (تیر حمال لنج) قرار می‌گیرند، ادامه می‌یابد. بعد از این مرحله به دیواره‌ها لو می‌چسبانند یعنی چوبی که از بیرون به دیواره چسبانده می‌شود و بعد وصله‌های بین چوب‌ها با فتیله‌های روغنی پر می‌شود تا جلوی ورود آب را بگیرد.
لنج‌ها می‌فهمند
بوستان‌افرزو با اینکه سن زیادی ندارد، اما سال‌هاست تجربه ساخت لنج چوبی را دارد و معتقد است لنج‌های چوبی حال و هوای متفاوتی دارند و به ویژه روغن یا همان خون کوسه که به لنج زده می‌شود با وجود بوی بد حس خوبی برای همه اهالی جنوب ایجاد می‌کند.
از نگاه او و دیگر جنوبی‌ها لنج فقط یک وسیله برای سفر به دریا نیست، بلکه همچون نخل برای نخلداران یک موجود زنده است که لنج‌ساز با آن صحبت می‌کند: لنج به دریا می‌رود و خودت را با آن به خدا و دریا می‌سپاری و اینکه در دریا چه اتفاقی بیفتد و موج‌ها چه بلایی بر سر لنج و سوارانش بیاورند خدا داند. من وقتی لنج را می‌سازم به او می‌گویم مرد باش و مسافرانت را سالم به خشکی برسان.
مصوبه‌های جنجالی
لنج برای لنج‌ساز موجود زنده است و می‌گویند جنوبی و ساحل‌نشین باید همیشه یک نخل در خانه و یک لنج در ساحل دریا داشته باشند، چه چرخش بچرخد و چه نچرخد.
چرخ لنج‌سازی و لنج‌داری البته این روزها کمتر از گذشته می‌چرخد و در شرایطی که معیشت جوامع محلی ساحلی بر مبنای دریا شکل گرفته و دولت سیزدهم بر اقتصاد دریامحور تاکید دارد، مصوبه‌ها طوری روزگار را پیش برده‌اند که خبری از شور و حال گذشته نباشد. چیزی که بوستان‌افروز هم به آن اشاره می‌کند: بی‌ثباتی اقتصاد و بالا و پایین رفتن ناگهانی ارز کار و کاسبی لنج‌سازان را تحت‌الشعاع قرار داده است و از سوی دیگر به دلیل اینکه عمده مصرف لنج برای واردات کالای ته‌لنجی است، طرح ساماندهی کالای ملوانی یا ته‌لنجی که از سال 97 اجازه ثبت شناورهای جدید را نمی‌داد موجب لغو شدن قراردادهای ساخت، افت تولید و ورشکستگی برخی شرکت‌ها از جمله ما شد.
بوستان و بقیه لنج‌سازان اما دست از کار نکشیدند و کار و کاسبی خود را مجدد به راه‌ انداختند، اما این مصوبه از سال 98 تا کنون چند بار تغییر کرده و موجب شده است لنج‌سازان نتوانند برنامه‌ریزی برای تولید داشته باشند: روزانه تا 300 نفر با شرکت ما کار می‌کنند، اما چون هیچ چیزی ثبات ندارد نمی‌توانیم آنها را به صورت نیروی ثابت داشته باشیم و همه کارها به صورت پیمانکاری انجام می‌شود.
دور، دور فایبرگلاس است
با وجود همه مشکلات اقتصادی و کاهش سفرهای شناورهای ته‌لنجی از 6 بار به 2بار در سال، اما بعد از سال 98 و ممنوعیت واردات و تحریم‌های جدید کار لنج‌ها رونق دیگری گرفته و درخواست ساخت لنج هم بیشتر شده است. بوستان‌افروز هم تاکید می‌کند که با ارائه مجوز سفر جدید ملوان‌ها در همین چند هفته گذشته درخواست ساخت لنج افزایش یافته است.
هرچند لنج‌های فایبرگلاس به دلیل نداشتن هزینه‌های تعمیرات، زمان ساخت کمتر، در دسترس بودن مواد در داخل، وزن سبک‌تر دارند و تعادل و ایمنی مشتری بیشتری دارند و خوزستان‌، بوشهر و هرمزگان به عنوان استان‌هایی که دانش ساخت این لنج‌های چوبی را دارند حالا کمتر شاهد ساخت آن هستند؛ اتفاقی که کمابیش در ساحل سیستان‌وبلوچستان به ویژه پسابندر هم رخ داده.

عباس نوروزی‏، معاون میراث فرهنگی معتقد است همین اقدامات پاسدارانه می‌تواند مسیر فعال ماندن کارگاه‌های لنج‌سازی‏، لنج‌های چوبی و استفاده از آن‌ها در مقاصد نزدیک برای باربری و گردشگری را هموار کند

عمر رو به پایان
گرچه لنج‌های چوبی سیستان و بلوچستان اغلب ساخت پاکستان است و فقط طرح‌ها و نقش‌های زیبایشان از سوی صیادان بلوچ زده می‌شود، اما همین لنج‌های خوش نقش و نگار هم کم کم جای خود را به لنج‌های فایبرگلاس می‌دهند و سرنوشت پسابندر (ساحلی در شرقی‌ترین نقطه سیستان و بلوچستان) دیر یا زود شبیه سواحل خلیج‌فارس می‌شود.
بوستان‌افروز و خیلی‌های دیگر شبیه او ساخت لنج‌ چوبی را می‌دانند، اما به یاد دارد آخرین لنج چوبی 7سال پیش در بندرعامری (بوشهر) به آب انداخته شد که آن هم حدود 4-5 سال زمان برای ساختش صرف شده بود یعنی سفارشی مربوط به 12سال پیش.
اگر سفارش و مشتری و سازنده هم باشد، واردات چوب از هند ممنوع شده و چوب مناسب ساخت لنج در داخل کشور پیدا نمی‌شود و از این رو لنج ساخته شده با هزینه بسیار بالا کیفیت چندانی نخواهد داشت.
در این شرایط ثبت ملی اقدامات پاسدارانه آن هم در حد اقدامات نمایشی نه لنج‌های چوبی را روانه دریا می‌کند و نه رونق لنج‌سازی را به جنوب برمی‌گرداند.
در انتظار اقدامات پاسدارانه
در پرونده دانش سنتی دریانوردی با لنج‌سازی سنتی در حوزه خلیج فارس تمامی آیین‌ها، مراسم، آوازها و نواها، گویش‌های محلی، اعیاد، فنون سنتی دریانوردی، صیادی و لنج‌سازی در محدوده استان‌های هرمزگان، بوشهر، خوزستان و جزایر مسکونی خلیج فارس مورد بررسی قرار گرفته‌اند. اما آنچه به گفته مسئول ثبت پرونده «اقدامات پاسدارانه برای دانش سنتی دریانوردی و لنج‌سازی» در هرمزگان‏، اتفاق افتاده بیشتر مربوط به 3 بخش مشارکت‏، پژوهش و آموزش و ترویج و همچنین پایش است که شامل اقداماتی چون برگزاری همایش‏، کارگاه علمی‏، آموزش به کودکان و نوجوانان‏، فعالیت کلوپ دریانوردان در بندر کنگ‏، ساخت نماد‏، تولید محتوای رسانه‌ای، برگزاری مسابقات، چاپ کتاب و تولید فیلم و همچنین تدوین تاریخ شفاهی دریانوردی می‌شود.
از میان همه اقدامات پاسدارانه صورت گرفته که رضایی برمی‌شمرد‏، معافیت کارگاه‌های لنج‌سازی از مالیات، مرمت لنج بوم بابو با عمر بیش از 100 سال و بازگشت آن به دریا‏، مرمت لنج بوم نابینا با هدف گردشگری دریایی که قرار است با عنوان اولین هتل شناور به آب انداخته شود و مرمت لنج عبدالله کرچی‏ و همچنین ایده راه‌اندازی هنرستان دریانوردی را می‌توان برای حفظ و زنده ماندن لنج‌های چوبی و دانش لنج‌سازی موثر دانست‎؛ گرچه هنوز هیچ یک از این موارد به صورت کامل به بهره‌برداری نرسیده است.
عباس نوروزی‏، معاون میراث فرهنگی اما معتقد است همین اقدامات پاسدارانه می‌تواند مسیر فعال ماندن کارگاه‌های لنج‌سازی‏، لنج‌های چوبی و استفاده از آن‌ها در مقاصد نزدیک برای باربری و گردشگری را هموار کند و تاکنون هم موجب فعال ماندن این لنج‌ها در استان‌های جنوبی شده است.