قصه محرم در بافت تاریخی گرگان از قرن‌ها قبل شروع و در زمان صفویه شدت یافت و از زمان قاجار وقتی که شهر را دارالمومنان می‌خوانند تقویت شد. بافتی کهن پوشیده از بام‌های سفالی سرخ رنگ و دیوارهایی آجری، کهربایی و اُخرایی. شکل گرفته گرد مرکز محله‌هایی که به گواه حیات امروز و تاریخ مکتوبش، حتی روزی را خالی از سکنه سپری نکرده است. نه این خانه‌ها هیچ وقت از زندگی خالی شد و نه بازار و کوی و برزنش از رونق افتاد. این روزها اما مانند هر سال چهره بافت با پارچه‌های رنگین نذری و طوق‌های عزا، شمایل دیگری پیدا کرده است. حالا در مرکز محله‌ها از هر روزن و دریچه، طوقی آویز است، معرف عزای تکیه‌ای. تکایایی که کارشناسان می‌گویند دلیل حفظ حیات بی‌انقطاع بافت تاریخی گرگان هستند.

از شب اول محرم هر شب در یکی از محله‌ها دسته روی به پا می‌شود. دعوتی به آغاز آیین عزاداری محرم در آن محله. فردا صبح طوق از خانه‌ای که دارنده طوق و صاحب تکیه است بیرون آمده، با آب و گلاب شسته و با پارچه‌ها و روسری‌های رنگی مزین شده و از تکیه آویخته می‌شود. نمادی از عزاداری که تا دهه آخر صفر هم برجاست.
سرچشمه، دوشنبه‌ای، چهارشنبه‌ای، دربنو، نعلبندان، سبزِمشهد، میخچه گران، شیرکش، شازده قاسم محله‌هایی هستند که آیین محرم هر سال در آن برگزار می‌شود. مرکز محله‌ای را تصویر کنید که گرد یک فضای باز، تکایا دایرند. سر به آسمان که بلند کنی، طوق‌های عزا را می‌بینی و آمد و شدی که در ایوان‌ها و پله‌ها در جریان است. از صبح زود اما پیرتکیه‌ها شلوغ‌تر از هر جای دیگری است. سبزی و سیر و مرغ و … را می‌آورند و می‌برند. خورشت ساک برای پذیرایی از عزاداران در آشپزخانه تکایا از صبح روی آتش است. اینجا همان مرکز محله هایی است که در روزهای دیگر سال کسبه در آن مشغولند و این تکایا همان دکان‌های معرق، منبت، پرنده فروشی و حلبی سازی.
این بافت نخستین بافت تاریخی ایران است که در سال 1310 در فهرست میراث ملی ایران به ثبت رسیده است. یک کارشناس معماری و مرمت و احیای باقت‌های تاریخی در مورد نقش تکایای گرگان در حفظ حیات بافت تاریخی می‌گوید: رابطه این کالبد با آیین‌های محرم یک رابطه دو سویه است که باعث شده است هر دو یک دیگر را حفظ و تقویت کنند. البته می‌بینیم که در بسیاری نقاط ایران کالبد به کمک حفظ رسوم آمده است. مانند تکیه عظیم امیرچخماق یزد که تنها دارای کاربری تکیه بوده و هست و هنوز هم کاربری‌اش را حفظ کرده است.
دکتر حسین کتولی که پایان نامه کارشناسی ارشد و تز دکتری‌اش را در خصوص نقش ابنیه مذهبی به ویژه گرگان در حفظ حیات و مناسبات اجتماعی و اقتصادی بافت تاریخی گرگان ارائه داده است در این خصوص توضیح می‌دهد: در گرگان اتفاق متفاوتی که در مورد تکایا رخ داده است وجود یک رابطه جز از کل است. تکایا در گرگان خانوادگی هستند. یعنی هر خانواده متولی تکیه‌ای است که مالک آن نیز هست. هریک از این تکایا در کنار در مرکز محله‌ها جمع می‌شوند. مثلا مرکز محله دربنو 30 تکیه دارد و در هر مرکز محله برای هماهنگی میان این تکایا یک پیرتکیه دارد که معمولا قدیمی‌ترین تکیه محل است. این تکایا معمولا ریزدانه مدیریت می‌شوند یعنی سلول‌های کوچکی هستند مثلا به اندازه 30 متر مربع، در دوطبقه یا اگر دارای یک طبقه هستند ارتفاعی به اندازه دو طبقه دارند و خط زمین و آسمانه محله را مشخص می‌کنند. بنابراین یک انتظام کالبدی ویژه در این مرکز محله‌ها حول یک فضای دایره یا مربع شکل گرفته است و حول این مرکز محله ها، مسجد، مدرسه و حنی گورستان محل نیز ایجاد شده است.
او ادامه می‌دهد: در کنار این نظام کالبدی، انتظام اقتصادی هم ایجاد شده است. اتفاقی که مختص گرگان است. تکایا در همه جای ایران فقط برای دهه محرم و روزهای عزاداری صفر باز می‌شوند. اما در گرگان هر تکیه در روزهای غیر‌عزاداری یک دکان است. حتی تساهل و تسامح مذهبی در این تکایا آنقدر زیاد است که در سال‌های اخیر برخی تکیه‌ها گیم نت شده است. بسیاری از این تکایا هم به همان شغل‌ها سنتی مانند درودگری، مسگری، حلبی‌سازی و مانند آن اختصاص دارند. مستاجر هر تکیه موظف است تکیه را شب قبل از محرم خالی تحویل دهد و و دوباره بعد روز دوازدهم کاسبی‌اش را شروع می‌کند. هزینه دریافتی از مستاجرها در درجه اول صرف حفاظت و نگهداری از همان تکیه می‌شود و در درجه دوم صرف مخارج عزاداری. این انتظام اقتصادی حیات تکیه‌ها را تامین کرده است و به همین دلیل است که مرکز محله‌های گرگان بدون دخالت دولت یا هیچ نهاد دیگری تا امروز حفظ شده اند. چون خودشان هزینه مورد نیاز را تامین می‌کنند.
کتولی معتقد است شکل‌گیری نظام اقتصادی و کالبدی در بافت تاریخی گرگان که به واسطه کالبد تکایا ایجاد شده است نظم سومی به نام نظام اجتماعی را در بافت تقویت کرده است. او می‌گوید: در کنار این مرکز محله‌ها فضاهای دیگری مانند قهوه‌خانه‌ها و غیره هم شکل گرفته است. بازار همچنان فعال است و شهروندان به این مکان ترد می‌کنند یعنی بخشی از بازار شهر گرگان هنوز در بافت تاریخی مستقر است. نمونه آن بازار میوه و تره‌بار نعلبندان در مجاورت مسجد جامع است که می‌دانید بازار نخست تره‌بار گرگان است. یعنی روابط اجتماعی در بافت گرگان به حیات خود ادامه داده است. بنابراین چهارضلع کالبد، اجتماع، اقتصاد و مذهب بافت تاریخی گرگان را تا به امروز زنده بدون اتکا به دولت زنده نگه داشته است.
آنچه حسین کتولی آن را زندگی پیوسته بافت تاریخی گرگان به واسطه تکایا می‌داند در حافظه شفاهی گرگانی‌ها نیز مانده است. ایرج فراهانی یکی از جاهلان قدیم بافت تاریخی گرگان است که خودش می‌گوید پاتوقش محله سرچشمه بوده است. عموم مردم او را ایرج صدا می‌کنند. ایرج محرم امروز گرگان را بسیار شبیه گذشته می‌داند: از گذشته هم این‌طور بوده. یعنی آنچه که پدران ما هم می‌گفتند همین بوده است. تکایا تمام سال دکان بودند. شهر که به اندازه امروز نبود. امروز ما محله هامان را با نام بافت تاریخی می‌شناسیم آن زمان فقط به نام خودشان شناخته می‌شدند.
او ادامه می‌دهد: همه چی مثل حالا بود. تکایا یک شب پیش از شروع محرم فرش می‌شدند. هر روز نوبت طوق‌بندان یکی از محله‌ها بود غیر از تاسوعا و عاشورا. از صبح زود صاحبان تکایا یک محله؛ مانند سرچشمه؛ یا میدان عباسعلی طوق‌ها را می‌آورند در میدان. با سلام و صلوات و آب و گلاب می‌شستند. بر برپا می‌کردند. همه مردم می‌رفتند به محله‌ای آن روز طوق بندان داشت. گوسفند پیش پای طوق قربانی می‌شد و این طور تمام محله در عزا می‌نشست. چهره پیرتکیه‌ها بیشتر تغییر کرده است. بسیاری شان وقفی هستند یا هزینه‌هاشان از وقف‌ها تامین می‌شود.
متولیشان آن‌ها را بازسازی کرده. همین پیر تکیه سرچشمه، آن زمان بنایش فرق داشت. اما هنوز هم مثل گذشته زنان محل از صبح تا شام در آشپزخانه پیرتکیه هستند. من هیچ وقت را به خاطر ندارم که در یکی از تکایای گرگان بسته باشد. تمام سال کاسبی و محرم هم عزاداری.