سوگواری ماه محرم جایگاه ویژه‌ای در بین ایرانیان دارد و نشانه‌های آن را در تاریخ ایران می‌توان جستجو کرد. مراسمی که در فرهنگ و معماری ایرانیان ریشه دوانده و اثرات آن را امروزه هم می‌توان مشاهده کرد. این مراسم در هر گوشه ایران با شرایط مختلف و آمیخته شدن با فرهنگ‌های بومی به شکلی متفاوت برگزار می‌شود که علاوه بر جایگاه مهم آن در مسائل مذهبی می توان به آنها به عنوان جاذبه گردشگری نگاه کرد. جاذبه‌های فرهنگی که می‌تواند نمایانگر فرهنگ و مذهب مردمان باشد. در این میان تنها شیوه برگزاری مراسم اهمیت خاص ندارند بلکه تاثیر مراسم عزاداری بر معماری هم شایسته توجه و دارای اهمیت خاصی است. از گذشته تاکنون برای انجام مراسم مذهبی مکانی مشخص در نظر گرفته می‌شد. مثلا برای نماز مسجد، برای دراویش خانقاه و برای عزاداری امام حسین(ع) مکانی به نام تکیه طراحی و ساخته شد. اگر به سراغ نقشه‌های دوره قاجار برویم کلمه «تکیه» زیاد به چشم می‌خورد. در این گزارش مراسم عزاداری را از زاویه تکیه‌ها مورد توجه قرار داریم و گشتی در تهران میزنیم تا با تکیه‌ها آن آشنایی بیشتری پیدا کنیم. از تاریخ و کارکرد آنها مطلع شویم.
معنای کلمه تکیه
بهتر است اول با معنای کلمه «تکیه» و تفاوت آن با بناهای مذهبی دیگر آشنا شویم. «سعید روشن» ، مدیر عامل موسسه تهران‌شناسی در مورد معنای کلمه تکیه می‌گوید: کلمه تکیه در اصل به معنای خانقاه و محل دراویش است اما به دلیل تغییری که در معنی پیدا کرد به محل مختص عزاداری امام حسین (ع) نامیده شد. زمانی که ما کلمه تکیه را به کار می‌بریم یعنی جایی که در آن تعزیه یا شبیه‌خوانی برگزار می‌‌شود. این نام در دوره قاجار به این بناها اطلاق می‌شد ولی با گذر زمان به این بناها حسینیه هم گفته شد. ما لازم است تفاوت چند اصلاح را با هم بررسی کنیم. ابتدا واژه تکیه است که به عنوان محل برگزاری تعزیه شناخته می‌شود. کلمه حسینیه نسبت به کلمه تکیه جدیدتر است و لزوما در آن تعزیه برگزار نمی‌شود. روشن در مورد نام‌هایی دیگری که بر اماکن مذهبی اطلاق می‌شود می‌گوید: کلمه دیگری که حائز اهمیت است «مهدیه» است. مهدیه هرچند که کارکردی همانند حسینیه دارد اما تاکید آن بر امام زمان زیاد است و در آن باید دعای ندبه و جشن‌های نیمه شعبان به شکل مفصل‌تری برگزار شود. کلماتی دیگر مانند سجادیه، زینبیه، فاطمیه و حسینیه در دهه‌های اخیر متداول شده است و در گذشته مصادیقی برای آنها یافت نمی‌شود.
قدیمی‌ترین تکیه‌های تهران
شاید وقتی از تکیه‌های تاریخی تهران صحبت به میان می‌آید دانستن اینکه کدام تکیه قدیمی تر از بقیه است برای ما جالب باشد. سعید روشن، پژوهشگر در این مورد می‌گوید: اگر تهران، شمیران و ری را یک کل واحد در نظر بگیریم، قدیمی‌ترین تکیه حال حاضر تهران، تکیه محله «نفرآباد» است که به نام تکیه یا حسینیه حضرت علی‌اکبر مشهور است. این تکیه در سال 1060 هجری قمری ساخته شد. در دهه چهل یک بازسازی بر روی آن صورت پذیرفت. قدیمی‌ترین تکیه تهران هنوز پذیرای مراسم سوگواری ایام محرم است. برگزاری مراسم در تکیه نفرآباد به سبک و سنت پیشین با خیمه و خرگاه همراه است. برای حضور در تکیه نفرآباد می‌توان به ضلع جنوبی حرم حضرت عبدالعظیم در شهرری و محله نفرآباد مراجعه کنند.
روشن در مورد دیگر تکیه‌های قدیمی و فعال تهران می‌گوید: برخی تکیه‌ها توانستند در طول تاریخ خود را به زمان حال برساند و همچنان مراسم خاص را در خود برگزار کنند یکی از این تکیه‌ها، تکیه سادات اخوی، بین چهارراه سرچشمه و چهارراه سیروس در کنار پمپ بنزین قرار دارد. یکی از قدیم‌ترین هیئت‌های تهران است که هنوز به شکل سنتی مراسم و پذیرایی برگزار می‌شود. یکی دیگر از تکیه‌های قدیمی تهران، تکیه صدرالعلما یا تکیه حلبی‌سازها است. حلبی‌سازها افرادی هستند که در گذشته سقف شیروانی می‌ساختند، این صنف از بین رفته اما تکیه آنها همچنان برقرار و فعال است. بین مسجد جامع و مسجد امام در بازار بین الحرمین قرار دارد.
دوران طلایی تکیه‌ها
دانستن دوران اوج ساخت تکیه‌ها در تهران هم خالی از لطف نیست. سعید روشن در مورد این دوران می‌گوید: تکیه‌ها در دوران ناصرالدین شاه قاجار یک دوره طلایی دارند. در این دوران تکیه‌های زیاد و مهمی ساخته می‌شوند که نام آنها در کتاب‌های تاریخی وجود دارد. برخی از تکیه‌ها به نام اشخاص است به طور مثال خواهر ناصرالدین‌شاه، «عزت الدوله» تکیه‌ای به نام خودشان دارند یا تکیه «مستوفی الممالک». برخی از تکیه نام خود را از اصناف می‌گرفتند به طور مثال تکیه بزازها که متعلق به صنف بزازها یا پارچه فروش‌ها بود و هم اکنون هم با بیش از صد سال قدمت همچنان دارد چهارراه گلوبندک دایر است. فقط افراد نامدار متولی تکیه‌ها نبودند ما در دوران قاجار تکیه‌ای داریم با نام «تکیه پیرزن» که متولی آن یک پیرزن بود یا تکیه کورها که متولی آن افراد نابینا بودند که در محدوده محله سنگلج قرار داشت. افرادی هم که دارای مناسب دولتی بودند هم در ایجاد تکیه فعال بودند مانند حاج میرزا آقاسی که تکیه‌ای به نام عباس‌آباد به خاطر نام خود در انتهای بازار عباس‌آبادفعلی که صنف فرش فروشان در آن قرار دارند.
مهم‌ترین تکیه تهران
تکیه دولت، مهم‌ترین تکیه تهران در دوره ناصرالدین‌شاه است که نام آن تا امروز هم باقیمانده است. نقاشی زیبایی از آن توسط استاد کمال‌الملک به یادگار مانده است. سعید روشن در توصیف تکیه دولت می‌گوید: تکیه‌ داری چندین طبقه است که سقف آن با پارچه پوشانده می‌شد. مردم در اطراف آن می‌نشستند و مراسم و تعزیه را تماشا می‌کردند. تکیه دولت با نام‌هایی همانند تکیه همایونی، تکیه قصر و تکیه بزرگ شاهی هم شناخته می‌شود. محل آن در جنوب شرقی کاخ گلستان و در نزدیکی مسجد شاه یا امام ساخته شد و محوطه زیادی را از آن خود داشت. ناصرالدین شاه بعد از فوت تا یکسال به امانت در تکیه دولت دفن بود و بعد از آن به شاه عبدالعظیم منتقل شد. همچنین یک مجلس بسیار مهم در سال 1304 که احمد شاه را خلع و رضاشاه را به سلطنت رساند به نام مجلس موسسان در تکیه دولت تشکیل شد. متاسفانه تکیه دولت به مرور تخریب شده، آخرین میخ بر تابوت این تکیه ارزشمند در سال 1325 کوبیده و به طور کامل تخریب شد و بانک ملی جای آن ساخته شد. یکی از افراد تاثیرگذار در ساخت تکیه دولت، آقای حسین‌علی مهرین است که به عنوان معمار تکیه دولت شناخته می‌شوند. دلایل مختلفی برای تصمیم ناصرالدین شاه برای ساخت تکیه دولت مطرح می‌شود. در زمان ناصرالدین مهم‌ترین تکیه تهران، تکیه عباس‌آباد بود که متعلق به میرزا آقاسی بود. به علت کوچک بودن این تکیه ناصرالدین شاه دستور به ساخت تکیه بزرگ‌تری را می‌دهد. روایت دیگر هم دلیل ساخت تکیه دولت را به سفر ناصرالدین شاه به انگلستان و بازدید از بزرگ‌ترین سالن نمایش سرپوشیده سلطنتی انگلستان به نام رویال آلبرت هال لندن و تاثیر پذیری از آن نسبت می‌دهند. روشن در مورد اهمیت مراسم تعزیه در تکیه دولت می‌گوید: به کسی که در تعزیه وظیفه تنظیم نمایش را دارد، معین البکا یا ناظم البکا گفته می‌شود. در مورد معین البکا یا ناظم البکا تکیه دولت معروف است دو ماه قبل از محرم افرادی از سراسر ایران می‌آمدند و در کنار این فرد تمرین می‌کردند و او بهترین‌ها را انتخاب می‌کرد و برای اجرای تعزیه در تکیه دولت آماده می‌کرد.

در گذشته مراسم که معمولا صبح برگزار می‌شد معمولا به این رویه بود که در آغاز مراسم دعا و زیارت عاشورا خوانده می‌شد و سپس شعرخوانی به شکل مفصل برگزار می‌شد. سپس پیش منبر، منبری و روضه‌خوان مراسم را ادامه می‌دادند و بعد از آن تا پذیرایی انجام می‌شد

تکیه‌های محله شمیران
تعدادی از ‌‎تکیه‌های مهم تهران در منطقه شمیران قرار دارند. از تکیه‌های مهم شمیران می‌توان به تکیه نیاوران اشاره کرد که محل فیلم‌برداری سریال شب دهم در آن بود. سعید روشن پژوهشگر در مورد تکیه نیاوران می‌گوید: این تکیه مربوط به زمان ناصرالدین شاه است و یک موزه کوچک هم در کنار آن قرار دارد. نگهداری آن هم خوب بوده و دقیقا روبروی کاخ نیاوران قرار دارد و تقریبا بزرگترین تکیه شمیران است. روشن در مورد دیگر تکیه‌های منطقه شمیران این چنین می‌گوید: تکیه دیگر این منطقه تکیه حصار بوعلی است که در فاصله کمی از میدان نیاوران قرار دارد. تیکه دزاشیب دیگر تکیه منطقه شمیرانات است که ثبت ملی هم شده است. تکیه دربند در محله دربند است که وقتی از دربند به سربند رهسپار شویم در سمت چپ یک ورودی دارد که تکیه دیدنی است. تکیه تجریش نیز در کنار حرم امامزاده صالح قرار دارد از تکیه‌های مهم تهران است. نکته مهم در مورد تکیه تجریش دو قسمت است تکیه بالا و پایین که در هر دو مراسم برگزار می‌شود اما تکیه بالا مشهورتر است چون در نزدیکی امامزاده صالح قرار دارد.
دیگر کارکرد تکیه‌ها
در گذشته وقتی مراسم عزاداری در برخی تکیه‌ها به پایان می‌رسید و درب تکیه بسته می‌شد مانند تکیه نیاوران اما برخی دیگر از تکیه‌ها داستان دیگری داشتند. مدیرعامل موسسه تهران‌شناسی در این مورد می‌گوید: برخی تکیه‌ها در زمانی که استفاده عزاداری ندارد مورد استفاده تجاری قرار می‌گیرد همانند تکیه تجریش که در سایر ایام سال محلی برای عرضه میوه است. خیلی از مکان‌های دیگر هم این سبک دارد دارد. در تهران قدیم هم این رویه وجود داشت و برخی تکیه‌ها در زمان‌های دیگر سال کارکردی متفاوت داشتند. همانند برخی حسینیه‌های کنونی که در ایام غیر عزاداری کارکردی دیگر دارند.
زمان عزاداری در تهران قدیم
در تهران قدیم بیشتر تکیه‌ها مراسم را از صبح تا ظهر برگزار می‌کردند و دلیل آن عدم وجود برق و دشواری فراوان برای تامین نور برای مراسم در شب بود. روشن در مورد مراسم که در گذشته در شب برگزار می‌شد می‌افزاید: در شب‌های خاصی مانند شب عاشورا، تاسوعا یا شب شام غریبان مراسم بعد از نماز مغرب و عشا اجرا و و پایان می‌یافت. اولین کسی که در بین هیئت‌هایی که به خیابان می‌آمدند برق را به وسیله استفاده از موتور برق تامین کرد، آقای طیب حاج‌رضایی بود که بابت این کار هم شهرت زیادی کسب کرد.
تکیه محلی برای تعزیه و شبیه‌خوانی
یکی از مراسمی که به طور خاص در تکیه‌ها برگزار می‌‍شد مراسم تعزیه و شبیه‌خوانی بود. شبیه‌خوانی یعنی شبیه شدن به افراد دیگر و اجرای نمایش است. تعزیه هم بخشی از این شبیه‌خوانی است که به ماجرای کربلا می‌پردازد. در اجرای تعزیه هیچ وقت زنان حضور نداشتند و نقش زنان توسط افرادی با صدای نازک یا افراد کم سن برگزار می‌شد. محققان معتقد هستند که موسیقی ایرانی به وسیله دو گروه توان ادامه حیات پیدا کرد. یکی یهودیان و دیگری گروه‌های تعزیه. گروه‌های تعزیه به واسطه استفاده آواها و نغمه‌ها در کلام شخصیت‌ها موجب حفظ این میراث ارزشمند را فراهم کردند. در تعزیه بسیاری از موارد دارای اهمیت است از جمله لباس افراد. کسانی که امام‌خوان یا اولیا خوان هستند معمولا لباس سفید بر تن دارند یا اگر سید باشند لباس سبز بر تن دارند. کسانی که شقی‌خوان است یا گروه اشقیا را بازی می‌کنند معمولا لباس تیره رنگ یا سیاه دارند و اگر قاتل باشند مانند شمر لباس قرمز می‌پوشند. در بین لباس‌های تعزیه یک رنگ منحصر به فرد وجود دارد و آن رنگ زرد است. رنگ زرد فقط مختص حر است چون رنگ زرد نشانه شک است و شک کردن حر در میدان کربلا بسیار معروف است.
شیوه برگزاری مراسم
مراسم عزاداری به مرور زمان دچار تغییراتی شدند یکی از آنها تغییر زمان برگزاری مراسم از صبح به شب بوده است اما اینکه شیوه این مراسم دچار چه تغییراتی شده است سوال پایانی است که از سعید روشن می‌پرسیم. روشن در پاسخ این سوال می‌گوید: در مجالس عزاداری کنونی رویه به این شکل است که ابتدا قرآن و زیارت عاشورا خوانده می‌شود، سخنرانی و سپس عزاداری انجام می‌شود. پذیرایی پایان بخش مراسم خواهد بود. اما در گذشته مراسم که معمولا صبح برگزار می‌شد معمولا به این رویه بود که در آغاز مراسم دعا و زیارت عاشورا خوانده می‌شد و سپس شعرخوانی به شکل مفصل برگزار می‌شد. سپس پیش منبر، منبری و روضه‌خوان مراسم را ادامه می‌دادند و بعد از آن تا پذیرایی انجام می‌شد. بعد از این دوبار مراسم با روضه خوانی و منبر تا اذان ظهر ادامه پیدا می‌کرد. مراسم به صورت چرخشی برگزار می‌شد و شما هر زمان که به مجلس می‌رسید می‌توانستید از سخنرانی و روضه استفاده کنید. این چرخش شاید تا 4 یا 5 بار در یک مراسم برگزار می‌شد که هنوز هم در هیئت‌های قدیمی انجام می‌شود.