از خرداد امسال تاکنون زمین‌های خشک ترک خورده و جزیره‌های خاکی نوظهور در جای جای حریم آبی در حوضه کارون بزرگ و کرخه دیده می شود که نبود آب سبب بروز این خشکی شده است.
چندی پیش تصاویری از بستر رودخانه دز در شعیبیه شهرستان شوشتر در فضای مجازی با انتشار گسترده‌ای روبه‌رو شد که بستر رودخانه را خالی از آب و خشک نشان می‌داد به حدی که می‌شد تا پایین دست رودخانه را که از شهر دزفول می‌گذرد، یک پیاده‌روی طولانی کرد.
خبرگزاری مهر در گزارش خود دراین‌باره نوشته است‌: خشک شدن دز برای اولین بار است که در طول تاریخ مشاهده می‌شود. از سد تنظیمی دزفول که در بروز بحران پیش آمده تعیین کننده است تا بند قیر که محل اتصال رود دز و کارون است کاشف به عمل آمد که خروجی‌های سد تنظیمی دز از ۱۷ – ۲۲ خردادماه امسال کاهش شدیدی داشته و حدود ۸۵ – ۹۰ مترمکعب بوده است.
این خروجی کم به انتها نرسید و با توجه به مصارف معمولی و حقابه‌های پذیرفته شده مشخص است که مسئولان متوجه این موضوع بوده‌اند. بعد از آن ترمیم صورت گرفته اما باز هم آب به بامدژ نرسید که این امر نشان می‌دهد این میزان آب رهاسازی شده با توجه به نیاز زیست محیطی باز هم پایین‌تر از حد انتظار است. سازمان آب و برق خوزستان از دادن پاسخ در توجیه این اتفاق به پرسش‌های خبرنگاران طفره می‌رود و این در حالی است که آب برای شرب، بهداشت، کشاورزی توسعه یافته، آبزیان، صنعت دامداری و صنایع بزرگی همچون کشت و صنعت نیشکر دهخدا در حوضه کارون و دز با صدمات جبران ناپذیری روبه‌رو شده‌اند.

در حوضه کرخه از حمیدیه به پایین دست به سمت سوسنگرد، رفیع و هورالعظیم بحران نبود آب شرب و بهداشت، اراضی تشنه و دام سنگین که حیاتش به آب وابسته است، روز به روز در حال افزایش است.
کارون بزرگ و کرخه رگ‌های آبی قلب تپنده جلگه خوزستان هستند که مساحت ۶۴ هزار و ۵۷ کیلومتر مربعی حیات شهری و روستایی این استان به آن‌ها وابسته است.
کرخه، سومین رود بلند ایران به طول ۹۰۰ کیلومتر پس از کارون و سفیدرود است که از زاگرس سرچشمه می‌گیرد و در تغذیه هورالعظیم در مرز ایران و عراق نقش مؤثری دارد.

قمشی: مسائل زیست محیطی باید در ساخت سدها به شدت ملاحظه و با توجه به این نکات سدسازی انجام شود

آب برای شرب، کشاورزی، دامداری، گردشگری، صنایع وابسته به آب و مبادلات تجاری از طریق حمل و نقل دریایی و انرژی برق از تزریق پنج رگ آبی بزرگ که از زاگرس به همه ایران سرازیر می‌شوند، تداوم و توسعه یافته و در طول قرن‌ها وسعت سبز و آبی استان خوزستان را شکل داده‌اند.
تداوم توسعه خوزستان همان اندازه به نفع کشور است که ضرر ناشی از خشکسالی آن متوجه همه کشور می‌شود. در حوضه آبریز کارون بزرگ در خوزستان ۶ سد ذخیره‌ای و چند منظوره و در حوضه آبریز کرخه دو سد ذخیره‌ای و چند منظوره با هدف تأمین آب برای شرب، کشاورزی، تولید برق، مهار سیل، احیای زمین و ترابری ساخته شده است.
سد دز وضعیت مطلوبی دارد
«مهدی قمشی»، استاد رشته سازه‌های آبی دانشگاه شهید چمران اهواز در توضیح تصاویر منتشر شده از خشکی بستر رود دز معتقد است با وجود اینکه در خشکسالی بودیم و هستیم اما سد دز و رودخانه دز امسال مشکل منابع آبی ندارد.
او در توضیح وضعیت منابع آب توضیح داده است : «این خشکسالی در حوضه کرخه خود را نشان داده و کرخه وضع بحرانی دارد ولی رودخانه دز و رودخانه کارون مشکل حادی ندارند به خصوص رودخانه دز وضع بهتری دارد و در پشت سد دز ذخیره آبی خوبی دارد اما مدیریت منابع آب سد دز دچار مشکل شده و آب کمتری رها شده که سبب بروز این مشکل شده است».
قمشی در عین حال تاکید دارد؛ پاسخ در دستان سازمان آب و برق استان خوزستان است که باید توضیح بدهد چرا این رهاسازی آب را از سد دز به شدت کاهش داده‌اند در زمانی که نیاز آبی بالاست و کشت‌های مهمی در استان در جریان است.
این دکترای مهندسی آب بر اساس مطالعه‌ای که روی آمار و اطلاعات موجود انجام داده است، زمان بروز این اشکال را حد فاصل بین ۱۷ تا ۲۲ خرداد ماه امسال در کاهش شدید خروجی سد تنظیمی دز می‌داند به طوری که خروجی سد دز کفاف مصرف معمول پایین دست را نمی‌داده و در نتیجه آن در انتهای رودخانه دز و قسمت بامدژ به پایین، این رودخانه دچار خشکی شده و لطمه جدی به کشت و صنعت‌ها وارد کرده است.
قمشی همچنین تأکید کرده است : «بعد از تاریخ ۲۲ خردادماه سال جاری خروجی از سد تنظیمی دز کمی ترمیم پیدا کرد ولی باز هم رهاسازی خوبی انجام نشد و در نتیجه آثار آن رفته رفته در پایین دست نمایان می‌شود و مقداری مسئله ترمیم پیدا می‌کند ولی باز هم خروجی پایین است و مسائل زیست محیطی و مشکلات سمت بامدژ بر قوت خود باقی خواهند ماند».
این استاد رشته سازه‌های آبی در ادامه سد سازی در کشور ایران را که کشوری خشک و نیمه خشک تلقی می‌شود، امری اجتناب‌ناپذیر دانسته افزوده است : «کشور ما با استفاده از سدها نیاز به مهار آب در زمستان دارد چون اکثر کشت‌ها در تابستان است در حالی که در تابستان بارندگی کم تا صفر است و بارندگی‌ها تماماً متمرکز در زمستان است؛ بنابراین این شرایط اقلیمی ضرورت سد سازی را توجیه می‌کند».
قمشی همچنین مخالف زیاده روی در سدسازی در کشور است توضیح داده است: «مسائل زیست محیطی باید در ساخت سدها به شدت ملاحظه و با توجه به این نکات سدسازی انجام شود».
او می‌گوید: «از نظر معیارهایی که در جهان وجود دارد در حال حاضر تعداد سدهایی که در مسیر رودخانه کارون وجود دارند به حد کفایت رسیده است و بیشتر شدن سدسازی روی این رودخانه توجیهی ندارد».
رئیس دانشکده مهندسی آب و محیط زیست دانشگاه شهید چمران اهواز عنوان می‌کند: «در شاخه کارون ضریب تنظیم رودخانه (نسبت حجم ذخیره موجود به حجم آورد سالیانه رودخانه) ۱۰۰ درصد است یعنی اگر حجم ذخیره آب در مسیر کارون را به آورد متوسط رودخانه تقسیم کنیم، این نسبت یک می‌شود که ضربدر ۱۰۰ شده و به آن ۱۰۰ در صد می‌گویند یعنی به اندازه آورد رودخانه ما سد داریم».
او در بخش دیگری از سخنان خود گفته است‌: «در کشورهای مختلف بعضی رودخانه‌ها بیش از ۱۰۰ و برخی کمتر از ۱۰۰ است ولی به نظر می‌رسد که درجه تنظیم ۱۰۰ برای کشور ما مناسب باشد به این مفهوم که ما می‌توانیم آورد سالیانه و حتی بیش‌تر از نرمال را هم کنترل و تنظیم کنیم ولی در رودخانه دز این مقدار ۱۰۰ نیست بلکه مقدار آن حدود ۵۵ درصد است؛ بنابراین آبراهه دز ظرفیت ایجاد یک مخزن دیگری را مثل بختیاری دارد و اگر بختیاری‌ احداث شود، این ضریب ۱۰۰ می‌شود».
قمشی همچنین تأکید کرده است: «در آبراهه کرخه این ضریب ۱۷۰ است و از این رو در احداث سد بر رودخانه کرخه زیاده‌روی شده و آبراهه کرخه کشش سد جدید را ندارد؛ همچنین در رودخانه مارون نیز این ضریب ۱۰۰ است و معتقدیم که احداث سد «مارون ۲» منطقی نیست زیرا همین «مارون یک» ۱۰۰ درصد آورد را کنترل می‌کند، پس ایجاد سد جدید ضرورتی ندارد و در صورت احداث سد جدید مفهومش این است که در سال‌های نرمال سدهای پایین دست هیچ وقت پر نمی‌شوند به عبارتی هزینه بیهوده‌ای انجام خواهد شد».

مهدی قمشی: خشکسالی در حوضه کرخه خود را نشان داده و کرخه وضع بحرانی دارد ولی رودخانه دز و رودخانه کارون مشکل حادی ندارند به خصوص رودخانه دز وضع بهتری دارد و در پشت سد دز ذخیره آبی خوبی دارد اما مدیریت منابع آب سد دز دچار مشکل شده و آب کمتری رها شده که سبب بروز مشکل شده است

کفایت سدسازی در ایران
قمشی در بخش دیگری از تحلیل‌های خود تأکید کرده است: «اگر بخواهیم به صورت کلی سدسازی را در ایران محک بزنیم در حال حاضر ضریب تنظیم آبراهه‌ها تقریباً ۱۰۰ است به این مفهوم که در کشور به اندازه کافی سد ایجاد کرده‌ایم. البته این نکته بر آن وارد است که در برخی آبراهه‌ها زیاده‌روی کرده‌ایم و در برخی آبراهه‌ها هنوز جای کار وجود دارد».
او همچنین افزوده است: «اگر این زیاده‌روی در آبراهه‌هایی که شرایط‌ش را دارند، انجام می‌دادیم بی شک مشکلاتی را که برای آبراهه‌هایی چون کرخه پدیدار شده‌اند شاهد نمی‌شدیم».
این متخصص حوزه آب به برنامه‌های نکاشت اشاره و تأکید کرده است: «با محدودیت‌های نسبی که برای کشت برنج ایجاد کرده‌اند به نظر می‌آید در حوضه کارون بزرگ مشکلی نخواهیم داشت. در حوضه مارون هم مشکل حادی نخواهیم داشت ولی در حوضه کرخه دومین سال پی در پی است که دچار خشکی مفرط هستیم؛ بنابراین سخت‌گیری‌ها به جا است و باید ادامه یابد. در دز نسبت به سال گذشته وضع بهتر است و همان شرایط کشتی را که سال پیش داشتیم می‌تواند ادامه یابد و مشکلی هم نخواهیم داشت».
مشکل این دو هفته گذشته باید توسط مسئولان سازمان آب و برق استان خوزستان توضیح داده شود که داستان چه بوده است زیرا از نظر کلی شاخه دز نباید چنین مشکلی پیدا کند (با شرایط کشت موجود که اکنون دارد و با توجه به منبع آبی که در سد دز وجود دارد) در نتیجه این مشکل می‌تواند یک اشتباه یا تاکتیکی بوده باشد که ما از آن بی‌خبریم.
قمشی اینها را می‌گوید و تصریح می‌کند: «اگر هم دلیل آن پیشگیری از کشت برنج توسط کشاورزان باشد باز هم این نوع مدیریت سد ۱۰۰ درصد اشتباه است زیرا فارغ از نوع کشت فقط باعث می‌شود کشاورزان بالادست آب برداشت کنند و پایین دست محروم شوند».
قمشی معتقد است که اگر منابع آب کشور این گونه مدیریت شود بی شک اولین لطمه آن مسائل زیست محیطی است که نمود آن را در فیلم‌ها وعکس‌های ارسالی از دز مشاهده کردیم.
او در توصیف دیدگاه‌های خود گفته است: «ما باید از طریق مؤسسات مردم نهاد و شوراهایی که در دسترس داریم و همچنین هماهنگی‌هایی که در بین ادارات مختلف که می‌تواند انجام شود، کشت در منطقه را کنترل و مدیریت کنیم و نباید آب را به این صورت بر محیط ببندیم».
این متخصص مهندسی آب تأکید دارد که در هر صورت از شاخه دز همیشه نیاز داریم حداقل ۳۰ متر مکعب آب به محل اتصال رودخانه دز به رودخانه کارون برسد تا مسائل زیست محیطی بروز پیدا نکند. تصاویر نشان‌دهنده این است که از بامدژ به پایین دست، آب رودخانه دز تقریباً صفر شده است و مشکلاتی را برای کشت و صنعت‌ها و مسائل زیست محیطی ایجاد کرده است، توجیهی ندارد.
او باور دارد که اگر اوضاع به همین منوال پیش برود و حقابه ۱۲ هزار هکتار کشت نیشکر در خوزستان تأمین نشود، کشت چند ساله نیشکر استان که با در نظر داشتن تأمین حقابه‌اش صورت گرفته است، نابود خواهد شد و از نظر اقتصادی این میزان صدمه باید به صدمات زیست محیطی ایجاد شده نیز افزوده شود.