|پیام ما| در چند روز اخیر، تصاویری از حرم حضرت معصومه (س) در قم بیرون آمده که نشان دهنده تخریب بخش زیادی از کاشی‌های تاریخی صحن عتیق است. اما معاون اجرایی حرم حضرت معصومه(س) هرگونه مرمت غیراصولی در صحن عتیق را تکذیب کرده و گفته که «هیچ کاشی تاریخی و قدمت‌داری حتی به اندازه یک سانت دست نخورده و تخریب نشده است». این در حالی است فعالان میراث فرهنگی بر این تخریب‌ها صحه گذاشته‌اند و دیروز هم نامه‌ای از سوی جمعی از اساتید و فعالان حوزه میراث خطاب به عزت‌الله ضرغامی، وزیر میراث فرهنگی و سید محمد سعیدی، تولیت آستان حضرت معصومه منتشر شد که در آن مخالفت خود را با دخل و تصرف غیراصولی در صحن عتیق حرم اعلام کرده‌اند.

در این نامه که به امضای بسیاری از استادان مرمت و مستندنگاری رسیده آمده: «مداخلات مخرب گسترده در صحن عتیق حرم حضرت معصومه یک سند تاریخی معتبر را در حال مخدوش شدن قرار داده است. دخل و تصرف بدون رعایت اصول مرمت در ضلع جنوب صحن مبارک عتیق با تعویض کاشی‌های اصیل و در ضلع غربی با توجیه ناموجه قرینه‌سازی در حال رخداد است. حال آنکه سوای قدمت و تاریخ اثر، تعرض پیشین به ضلع شرقی صحن مبارک عتیق، خود امری نادرست در جهت تغییر مقیاس، تناسبات و ریتم فضا بوده که با قرینه‌سازی آن در ضلع غربی، شاهد تکرار فعل ناصواب خواهیم بود.»
آنها در ادامه نامه نوشته‌اند: «به استناد ضوابط و مقررات حفاظتی عرصه بناها و مجموعه‌های تاریخی، هرگونه ساخت و ساز، عملیات اجرایی، دخل و تصرف، تفکیک عرصه، تغییر در نما یا کالبد عرصه و اعیان و هرگونه اقدامی که منجر به تخریب و یا آسیب به عرصه و اعیان اثر تاریخی شود، ممنوع است. به علاوه از نظر فقهی و شرع مقدس، حق تصرف در این صحن وجود ندارد و نیت واقف و بانی جدید نباید در راستای حیف و زائل کردن وقفیات پیش از خود باشد. لذا خواهشمندیم نسبت به توقف فوری کلیه این اقدامات مخرب و جلوگیری از اقدامات مشابه در آینده، در جهت جبران تضییع ثروت مذهبی، فرهنگی و تاریخی که حامل صدها سال تاریخ شیعه و نشانی مهم از سابقه تمدنی آن است، توصیه و تذکرات لازم را مبذول فرمایید.»
این نامه در حالی منتشر شده که دیروز، هادی محمودنژاد، معاون اجرایی حرم حضرت معصومه(س)، تخریب کاشی‌های قدمت‌دار و تاریخی صحن امام هادی(ع) و صحن عتیق را شایعه فضای مجازی خواند و به تسنیم گفت: «هیچ کاشی قدمت‌داری حتی به اندازه یک سانت در صحن عتیق دست نخورده است؛ اینکه در فضای مجازی منعکس کردند برخی از این کاشی‌ها برای دوره صفویه و قاجاریه است، اصلاً این چنین نیست.»
او با بیان اینکه این کاشی‌ها میراثی نبوده و دهه 50 و 60 عوض شده بود، بیان کرد: «دوست‌داران میراث‌ فرهنگی این اطمینان را داشته باشند که هیچ کاشی دارای قدمت تاریخی تخریب نشده است. کاشی‌ها و متریالی که قدمت میراثی دارد، اگر روی همان محل کار قابل حفظ شدن باشد حفظ می‌شود، اما اگر قابل نگهداری نباشد ابتدا با انجام مراحلی نظیر زیرسازی و با کیفیتی که در خور مرمت بنای میراثی باشد مجدداً سر جای خود برگردانده می‌شود.»
به گفته او، کاشی‌هایی که قابل نگهداری نباشد و میراثی باشد، به موزه منتقل می‌شود که «در سال‌های اخیر این موضوع را نداشتیم و متریال میراثی در محل خود حفظ شده است».
تخریب آثار دوران صفوی
و قاجار
درباره قدمت کاشی‌های صحن عتیق گفته‌ها متناقض است اما آنطور که ایلنا نوشته در یکی از مقالاتی که در همایش نقش خراسان در شکوفایی هنر اسلامی در سال ۱۳۹۴ ارائه شده است، درباره کاشی‌کاری این صحن آمده است: «آستانه مبارکه در حال حاضر دارای دو صحن بزرگ و تاریخی بنام صحن عتیق و اتابکی است. صحن عتیق در شمال روضه مبارکه، اولین صحنی است که به بارگاه مطهر افزوده شده است. در این صحن دو ایوان شمالی و جنوبی از دوره صفویه و دو ایوان شرقی و غربی از دوره قاجار وجود دارد. ایوان‌های شمالی و جنوبی این صحن از آثار شاه قاجار است که به سال ۱۲۴۵ هجری قمری بنا شده. ایوان جنوبی که به ایوان طلا مشهور است یکی از ورودی‌های اصلی حرم (مخصوص برادران) و از نفایس طلاکاری و کاشی‌کاری است. تزیینات کاشی‌کاری در این ایوان مربوط به دوره صفویه و قاجاریه است. دو کتیبه کاشی از عصر قاجار در این ایوان به یادگار باقی مانده یکی کتیبه‌ای از کاشی معرق به عرض ۵۰ سانتی‌متر و به طول ۱۴ متر است که در اطراف ایوان قرار دارد و از آثار فتحعلی شاه به سال ۱۲۲۵ ه. ق است. متن این کتیبه شامل چند حدیث معتبر است که به خط ثلث سفید و با دستخط سیدرضا رضوی خطاط عصر قاجار بر زمینه لاجوردی نوشته شده است.
کتیبه بعدی که در قسمت بغلکش‌های طاق ورودی قرار دارد با خط ثلث سفید بر زمینه لاجوردی از کاشی معرق و با پشت زمینه نقوش اسلیمی و گیاهی نوشته شده است. متن آن آیه ۳۶ تا ۳۹ سوره نور است. در پایان نام نویسنده «نوراصفهانی» در میان ترنج آمده است. این کتیبه هم از آثار دوره فتحعلی شاه قاجار در سال ۱۲۲۵ ه. ق است.
صحن اتابکی که صحن جدید نیز نام دارد از ابنیه باشکوه آستانه مبارکه قم است که در سال ۱۲۹۵ تا ۱۳۰۳ ه.ق احداث شده است. این صحن را میرزا علی اصغر اتابک امین‌السلطان ساخته و معمار این صحن استاد حسن معمار قمی و کاشی‌کاران و بنایان استاد محمدباقر قمی و حاج غلامعلی و استاد محمد شیرازی بودند. دیوار بالای ارازه و سقف ایوان حجره‌ها رسم‌بندی و با کاشی‌های معرق منقوش به گره‌های هندسی و تابلو کاشی‌هایی از کاشی هفت رنگ مزین شده است.»
از سوی دیگر سیدمحسن محسنی، قم‌پژوه هم بر تاریخی بودن کاشی‌ها اصرار کرده و با بیان اینکه در حال حاضر در دو صحن عتیق و طلا شاهد تخریب کاشی‌های تاریخی هستیم، به ایلنا می‌گوید: «در صحن عتیق شاهد آثاری از دوره قاجار و صفوی هستیم و در پیشانی ایوان طلا کتیبه‌ای قرار داشت که نام ناصرالدین شاه در آن ذکر شده بود. اما اکنون تغییراتی که به نام مرمت در حال انجام است، بدون رعایت حفظ آثار تاریخی در حال انجام است. در این میان در دو کتاب از جمله «تربت پاکان» تالیف حسین مدرسی طباطبایی که در دو جلد تنظیم شده، در جلد نخست به آثار و بناهای تاریخی و توصیف آن‌ها پرداخته شده و تمام آثار حرم حضرت معصومه (س) توصیف شده و کتاب سه جلدی اثر بیژن سعادت عکس‌های نفیسی از حرم مطهر آورده شده، تغییرات را می‌توان مورد بررسی قرار داد.»
او به ادعای تعویض کاشی‌های این مجموعه در اوایل انقلاب و نبود کاشی‌های تاریخی در مجموعه هم اشاره کرده و تاکید می‌کند: «اگر آنها چنین ادعایی دارند، آن ‌را ثابت کنند. آنها باید مستندنگاری انجام داده باشند و این مستندات را در معرض آگاهی عموم جامعه قرار دهند. هرچند تعویض و تعمیر در طول تاریخ وجود داشته اما اینگونه نبوده که تمام کاشی‌های تاریخی تعویض و تغییر کند. اگر مسئولان حرم چنین ادعایی دارند، آن‌ ر‌ا ثابت کنند. ضمن آنکه در سال ۱۳۷۹ بخش‌هایی از حرم مطهر همچون مقبره معاون‌الدوله و… را تغییر دادند اما صحن عتیق و کاشی‌های طاق طلا قدیمی و تاریخی بود. من بر اساس علم اجمالی و قریب به یقین می‌گویم که این کاشی‌ها قدیمی بوده است.»
به گفته او حرم حضرت معصومه (س) در فهرست میراث ملی به ثبت رسیده و بر اساس قوانین، دخل و تصرف در اثر ملی نیازمند دریافت مجوز کتبی از میراث فرهنگی است. «این در حالی است که اینگونه به نظر می‌رسد که متولیان آستان قدس حضرت معصومه(س) به این امر اعتقادی ندارند و تاکنون برای دخل و تصرف در این اثر تاریخی، مجوزی از میراث دریافت نکرده‌اند. قانون برای همه یکسان است و آنها نیز موظف هستند که از قانون تبعیت کنند.»