پیام ما: وبینار کاهش ضایعات کشاورزی در سازگاری با کم آبی از سلسله گفت‌و گوهای ترویجی سازگاری روستاها با کم آبی با تمرکز بر بهره‌وری آب و ضرورت نیاز به تغییر مدیریت آب با هدف تامین غذای جمعیت روبه افزایش طی دهه‌های آینده؛ با سخنرانی دکتر فاطمه پاسبان کارشناس اقتصاد کشاورزی برگزار شد.

«نقش آب در توسعه پایدار به این معناست که نه تنها ما بلکه نسل فردا و آیندگان نیز بتوانند بتوانند برای حفظ اکوسیستم و تامین غذا از آن استفاده کنند. همه ما مسئولیم از آب حفاظت کنیم.». فاطمه پاسبان، کارشناس اقتصاد کشاورزی با این یادآوری، به سراغ بیان آماری درباره وضعیت محصولات کشاورزی رفت: «بر اساس آمار منتشر شده از سوی سازمان ملل 61 درصد آب در جهان در بخش کشاورزی، 21 درصد در صنعت و مابقی در سایر بخش‌ها صرف می‌شود. عمده مصرف ما هم در ایران در بخش کشاورزی و طبیعتا برای تولید غذاست. بنابراین بسیار اهمیت دارد اگر قرار است صرفه جویی انجام شود در این بخش به عنوان بخش عمده مصرف این کار صورت گیرد زیرا در این بخش نیاز به سرمایه گذاری، فناوری و نوآوری بیشتر است.
او ادامه داد: علاوه بر آنچه در مورد وجود آب برای ضرورت‌های حیات وجود دارد، مطالعات زیادی نشان می‌دهد که مسئله آب یا تنش آبی چگونه بر متغیرهای اقتصادی و اجتماعی در کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت اثر می‌گذارد. مثلا در بخش کشاورزی موجب کاهش درآمدهای سرمایه گذاری به واسطه آنکه بهره برداران توانایی اقتصادی برای صیانت از آب ندارند می‌شود. کاهش تولید غذا و به تبع آن افزایش قیمت غذا، افزایش واردات غذا و خروج ارز از کشور، افزایش نهاده‌های دامی‌و مانند آن از پیامدهایی است که در سالیان خشکسالی و کم آبی اقتصاد کشاورزی یا اقتصاد ملی یک کشور را تحت تاثیر قرار داده و گاه آن را دچار بحران می‌کند. حتی ممکن است این بحران‌ها خودشان را در قالب تنش‌های سیاسی نیز نشان دهند. بنابراین وقتی در مورد آب صحبت می‌کنیم دایره اثرگذاری آن بسیار وسیع است و این علاوه بر مشکلات زیست‌محیطی است که به شکل کلان ایجاد خواهد شد.
80 درصد جمعیت به آب سالم دسترسی ندارند
پاسبان در مورد آخرین برآوردها از وضعیت تنش آبی و تاثیر آن بر زندگی بشر توضیح داد: آمارها نشان می‌دهند کم آبی می‌تواند پیامدهای گسترده به همراه داشته باشد. ضمن اینکه کمبود و آلودگی آب می‌تواند جان میلیون‌ها انسان به ویژه در کشورهای فقیر و حیات بسیاری گونه‌های جانوری و گیاهی را به خطر بیندازد. بر اساس گزارش‌‌های منتشر شده از سوی بانک جهانی برای 80 درصد از جمعیت جهان تنها بیست درصد از منابع آب سالم در دسترس است. یعنی همه جمعیت جهان از آب سالم استفاده نمی‌کنند. در سال 2020 سازمان ملل مطالعه‌ای در زمینه تغییرات آب و هوایی انجام داده است که نشان می‌دهد 980 میلیون نفر زندگی‌شان مستقیما تحت تاثیر تغییرات آب و هوایی قرار می‌گیرد. همین طور حدود 18 و نیم درصد جهان در این سال از خشکسالی صدمه دیدند. همچنین در این سال خشکسالی 171 میلیارد دلار هزینه روی دست جهان گذاشته است. بررسی روند این خسارت‌ها نشان داد که به طور میانگین افزایش داشته که یک نمونه از آن خسارت اقتصادی در کنار پیامدهای گسترده غیر اقتصادی مانند افزایش خشونت نسبت به زنان روستایی و افزایش بار اضافی کار در جمع‌آوری آب بود. پیش‌بینی دیگری که انجام شده این است که در افق 2050 جمعیت تحت تنش آبی 3 و یک دهم میلیارد اضافه خواهد شد.
این کارشناس اقتصاد کشاورزی تصریح کرد که در ایران نیز مانند سراسر جهان نشانه‌های تغییر اقلیم قابل مشاهده است از این رو باید راهکارهایی را اتخاذ کرده که بهینه از آب استفاده کنیم تا بتوانیم از موجودی آبی که داریم صیانت و حیات اکوسیستم را حفظ کنیم. او گفت: «ما کشوری با متوسط بارندگی یک سوم میانگین جهانی هستیم در حالی که پتانسیل تبخیرش سه برابر جهان است. 70 درصد بارش کشور در اثر تبخیر از دست می‌رود.75 درصد بارش کشور در فصول غیر آبیاری اتفاق می‌افتد. 1396 متر مکعب در آب میزان سرانه برداشت آب در کشور است. میزان برداشت آب برای ما بسیار بیشتر از جهان است. یعنی در کنار مسئله ای به نام تغییر اقلیم که جهان با آن روبروست ما در مدیریت آب، هم در بخش عرضه و هم تقاضا با چالش روبرو هستیم. در شرایطی که 92 درصد محصولات کشاورزی و باغی ما برای تولید به آبیاری نیاز دارد. متوسط جهانی این عدد 40 درصد است. با این وجود ما محصولاتی را تولید می‌کنیم که بخش قابل توجهی از آن ضایعات می‌شود. حداقل کاری که می‌توانیم انجام دهیم این است که کمترین ضایعات را تولید کنیم. طبق مطالعه ای که بانک جهانی در سال 2004 انجام داده بود نشان می‌‌دهد کشورهایی با درآمد پایین، بهره وری آب پایین دارند اما کشورهایی با درآمد بالا، بهره وری بالایی در آب دارند. بهره وری آب در ایران به مراتب پایین‌تر از کشورهایی با درآمد متوسط است این شکاف با وجود اینکه ما قانون بهره‌وری آب هم داریم بسیار زیاد است. به این ترتیب می‌توانیم بگوییم ما با بهره وری بسیار کم غذا تولید می‌کنیم و برای این کار هزینه زیادی انجام می‌دهیم».
چرا بهره وری آب مهم است؟
پاسبان در بخش دیگری از این سخنرانی مجازی گفت: بر اساس برآوردها جمعیت جهان در سال 2050 به 9 میلیارد نفر می‌رسد. افزایش جمعیت به معنای افزایش تقاضا برای آب و غذاست. فائو برآورد کرده است برای اینکه در این افق دچار قحطی نشویم تولید جهانی غذا باید 70 درصد افزایش پیدا کند. تولید غذای بیشتر به معنای مصرف آب بیشتر است. شرایط کم آبی و کمبود منابع فعلی ما می‌تواند تهیه غذا برای جمعیت روبه رشد را با مشکل مواجه کند. این گزارش می‌گوید کشورهایی که اکنون دارای تنش هستند اگر برای این بحران چاره اندیشی نکنند احتمالا زودتر دچار مشکل در تامین غذا و قحطی می‌شوند. باید بپذیریم که تغییر اقلیم و تغییر در الگوی بارش اتفاق افتاده است. به گفته او برآوردهای فائو همچنین نشان می‌دهد که احتمال دارد تغییر اقلیم باعث کاهش 10 درصدی در تولید جهانی غذا شود و در سال 2050 هم با کاهش 20 درصدی دیگر مواجهیم . این در حالی است که نیاز حقیقی ما در سال 2050، با 70 درصد افزایش روبه روست. بر اساس همین پیشبینی در کاهش تولید، براوردمی‌شود که قیمت غذا تا حدود 80 درصد در سال 2050 افزایش پیدا می‌کند. یعنی هم دسترسی و هم توان خرید غذا به شکل معناداری کاهش پیدا می‌کند. بنابراین احتمال دارد در بسیاری از مناطق جهان قحطی و گرسنگی اتفاق بیفتد. در حال حاضر نیز عددی نزدیک به 690 میلیون نفر یعنی 9 و هشت دهم جمعیت جهان گرسنه هستند که نسبت به 5 سال گذشته عددی در حدود 60 میلیون افزایش را نشان می‌دهد. این یک زنگ خطر بزرگ است. این واقعیت را باید بپذیریم که ما نه در بحث آب و نه غذا وضعیت خوبی نداریم. اینجاست که می‌توانیم وارد مبحث ضایعات و مدیریت آن شویم تا حداقل بخشی از این منابع را مدیریت و به رفع بحران آب و غذا کمک در کشور کمک کنیم.
این کارشناس در مورد تعاریف و آمارهای ارائه شده از سوی فائو در مورد ضایعات غذایی توضیح داد: سازمان فائو، ضایعات و هدر رفت مواد غذایی را براساس زنجیره غذا طبقه بندی و مراحل تولید، ذخیره سازی و توزیع را تعریف می‌کند. فائو می‌گوید: ضایعات غذا بخشی از مواد غذایی است که در فرآیند تولید، ذخیره سازی و فراوری و عرضه ، اگر غذایی از چرخه مصرف خارج شود به ان ضایعات می‌گوییم. یعنی تغییری در کیفیت در این مراحل بر مواد غذایی ایجاد شود که آن را از دسترس خارج کند و ایمنی محصول را از بین ببرد. ضایعات از دیدگاه فائو برای انسان قابل مصرف نیست. ضایعاتی که در مرحله پایانی زنجیره ارزش اتفاق می‌افتد مانند مغازه خرده فروشی، یا در منازل ما، ایجاد می‌شود به آن هدررفت یا دور ریز می‌گوییم. این بخش موادی هستند که برای انسان قابل استفاده بوده اما مصرف‌کننده یا خرده فروش به درستی از آن استفاده نکرده است. هر یک از بازیگران در مراحل مختلف و به دلایل گوناگون این ضایعات و یا هدررفت را ایجاد می‌کنند. حتی ممکن است در پروسه انتقال بخشی از مواد غذایی را از دست بدهیم. شما از تمام سرمایه آب، خاک، انرژی و حتی منابع انسانی کشور برای تولیدی استفاده می‌کنید که به سادگی می‌گذارید بخشی از آن از دسترس خارج شود. بخش قابل توجهی از این چالش از طریق آموزش قابل مدیریت است و برخی هم نیاز به اقدامات ساختاری و زیرساختی است.
آمار ضایعات مواد غذایی در جهان بسیار وحشتناک است. آمار می‌گوید: بیش از یک سوم مواد غذایی در جهان تبدیل به ضایعات و هدررفت می‌شود. آخرین گزارشی که در سال 2021 منتشر شده است می‌گوید متوسط ضایعات مواد غذایی در جهان،به صورت سرانه سالانه خانوار 74 کیلوگرم است. این سرانه برای فضاهای خدماتی غذا سالانه 32 و برای خرده فروشی‌ها سالانه 15 کیلوگرم است. 931 میلیون تُن، ما ضایعات مواد غذایی در سال تولید می‌کنیم که 569 میلیون تن آن فقط ضایعات خانوارهاست. 244 تن هم سهم خدمات غذایی است. این اعداد بسیار تکان دهنده و البته نگران کننده هستند. مطالعه دیگری هم از سوی این سازمان انجام شده که در آن ایران نیز جز کشورهای بررسی شده است با این تبصره که سطح اعتماد به داده‌های ایران پایین است تخمین ‌زده بودند که اتلاف مواد غذایی خانوارها 71 کیلوگرم است و هر خانوار ایرانی چنین اتلاف و هدر رفت بزرگی از مواد غذایی دارد.
او در بخش دیگری از این وبینار گفت: درست است که هر یک از ما به عنوان مصرف‌کننده مسئولیم تا حد توان ضایعات را به حداقل برسانیم اما همین تحقیق می‌گوید که تولید و فرآوری بسیار مهم است. یعنی کیفیت و استانداردهای محصول تولید شده یا فراوری شده است که می‌تواند بر ماندگاری بیشتر آن مواد تاثیر بگذارد. یعنی علاوه بر اینکه مصرف‌کننده نهایی در میزان ضایعات نقش دارد بسیار مهم است که سایر بازیگران در این بخش مانند تولیدکننده، عمل آورنده و توزیع و عرضه‌کننده هر کدام با چه کیفیتی محصولشان را ارائه می‌کنند. علاوه بر مطالعات خارجی ایران نیز مطالعه ای در همین زمینه انجام داده‌ایم که موید همین اعداد بالای هدررفت است. در مطالعه سازمان تحقیقات و آموزش جهادکشاورزی از میان محصولات تولیدی کشاورزی ما برای گندم 15 درصد، گوجه فرنگی 30 درصد، سیب زمینی 20درصد، دانه‌های روغنی 13 درصد، ذرت دانه ای 11 درصد، خیار 16 درصد، شلتوک 5درصد، جو 10 درصد، پیاز 16 درصد، هندوانه 18 درصد، خربزه 17 درصد ضایعات داریم. این اعداد برای برخی محصولات باغی هم بهتر است. 34 درصد انگور تولیدی ما ضایعات می‌شود. این اعداد برای سیب 28 درصد؛ پرتقال 30 درصد، نارنگی 31 درصد، هلو 30 درصد، گیلاس 30 درصد است. این اعداد بسیار بالاست به ویژه برای محصولاتی مانند سیب زمینی و گندم که در سبد خرید مردم کشور بسیار مهم هستند.