چهار سال قبل که «نوریوکی هاراگوچی»، هنرمند ژاپنی به ایران آمد و در موزه هنرهای معاصر اثر «ماده و فکر» را پس از چهل سال دید، شگفت‌زده شد. او همان زمان در گفت‌وگویی گفته بود که فکر نمی‌کرد این اثرش بعد از سال‌ها هنوز در معرض دید باشد. مرمت اثر با حضور هاراگوچی انجام گرفت و دو سال بعد درگذشت. او ندید که چگونه برای اجرای یک پرفورمنس، حریم این اثر شکسته شده و پرفورمر (فرد اجرا کننده) در حوض شیرجه زده است. این اتفاق پس از تبدیل هفت حوض ورودی موزه فرش ایران (اثر کامران دیبا) به باغچه به دست رئیس جدید این موزه، بار دیگر واکنش‌های بسیاری به دنبال داشته و موزه هنرهای معاصر را وادار به توضیح کرده اما بسیاری قانع نشده‌اند و از بی‌توجهی به حریم اثر و مخدوش کردن آن خشمگین‌اند.

دو روز قبل در حالی نمایشگاه «پنج گنج» همزمان با هفته بزرگداشت حکیم نظامی در موزه هنرهای معاصر افتتاح شد که اجرای پرفورمنس «گربه جاده ابریشم» بخشی از آن بود. اجرایی که بخش عمده آن، شامل بندبازی بر فراز اثر «ماده و فکر» موزه هنر‌های معاصر بود. اما یکشنبه شب که ویدئو‌های این اجرا دست به دست شد، فعالان میراث فرهنگی، هنرمندان و موزه‌داران خشمگین شدند. در این اجرا، یاسر خاسب، با روغن داخل حوض برخورد می‌کند و بخشی از آن را به بیرون می‌ریزد؛ بخشی از روغن اثری که از سال 1977 توسط موزه هنرهای معاصر خریداری شده بود. این اثر، ظرف فولادی جوش‌خورده مربعی‌‌شکلی است که درون آن با روغن سیاه پر شده؛ از آنجا که روغن برخلاف آب ثابت مانده و خاصیت انعکاسی دارد، شبیه به یک آینه بزرگ سیاه رنگ در کف زمین است. ماده و فکر تنها اثری است که طی ۴۰ سال به صورت ثابت در موزه حضور داشته و در واقع جزئی از معماری و هویت موزه شده است. پس از ابراز نگرانی نسبت به خدشه دار شدن حریم این اثر، موزه هنرهای معاصر تهران با ابراز تاسف از واقعه پیش‌آمده در حین اجرای پرفورمنس در جریان گشایش نمایش پنج گنج، بیانیه‌ای صادر کرد و در آن نوشت: «برخورد پرفورمر به روغن در طرح اصلی ارائه شده به موزه نبوده و در اثر اشتباه ایجاد شده است. در این اتفاق، بخشی از بدن پرفورمر، به روغن برخورد می‌کند که موجب خروج مقداری روغن می‌شود؛ که قابل جایگزینی است.»
در ادامه این بیانیه آمده که «طی سال‌های پس از خلق اثر، همواره روغن تبخیر شده و به آن اضافه شده است. در سال نود و شش هم با حضور هنرمند، کل روغن خارج شد و روغن جدید جایگزین شد. در هنرهای میان‌رسانه‌ای و نوین معاصر، ایجاد دیالوگ بین آثار گذشته و حال، فضایی جدید برای بیان هنری، ایجاد کرده است که در روزهای آینده، نمونه‌هایی از آن را منتشر خواهیم کرد».
موزه هنرهای معاصر در نهایت در این بیانیه نوشته که «ضمن احترام به نظرات ابراز شده پیرامون این واقعه و تأسف، چنانچه موجب ناراحتی دوست‌داران و علاقمندان شده باشد، اعلام می‌شود این اتفاق، تخریب اثر هنری محسوب نمی‌شود و صرفا به دلیل خطای سهوی، بخشی از روغن از موزه خارج شده، که جایگزین خواهد شد. از سویی حفاظت از آثار هنری موزه، در زمره‌ی اصلی‌ترین وظایف موزه است، آن‌چنانکه در مهرماه سال نود و شش، نوریوکی هاراگوچی را برای مرمت حوض روغن به ایران دعوت کرد و قبل از درگذشت او، این اثر مرمت شد. امید داریم با دقت و حساسیت بیشتر، در آینده شاهد خطاهایی از این دست نباشیم.»
تعرض به حریم اثر قابل توجیه نیست
انجمن هنرمندان مجسمه‌ساز ایران دیروز با انتشار بیانیه‌ای نسبت به تعرض و خدشه وارد کردن به حوض روغن اثر نوریوکی هاراگوچی ـ هنرمند ژاپنی ـ واکنش نشان داد و نوشت: «در بیانیه و توضیحات موزه به اجرای آثار تعاملی با آثار هنری اشاره شده، اما تعرض به حریم و خدشه به اصل اثر به هیچ عنوان قابل توجیه نیست و مسئولیت سهل‌انگاری در برنامه‌ریزی و انتخاب اثر با مسئولان برگزاری است. بنابراین انجمن هنرمندان مجسمه‌ساز ایران با قدرت از مسئولان موزه و عوامل برگزاری رویداد درخواست دارد جهت روشن شدن موضوع و تنویر افکار عمومی، مستندات پروسه مطالعاتی اجرای اثر و پیش‌بینی‌های صورت گرفته از طرف موزه را ارائه کنند.» بعد از این بود که یاسر خاسب، پرفورمر اثر ناچار به توضیح شد و گفت: «بر اثر یک اتفاق، لحظه‌ای پیش از پایان اجرا، مشکلی در بخش فنی پیش آمد و سبب شد آونگی که داشتم، کمی شل شود و بخشی از صورت و دستم با روغن حوض تماس پیدا کرد ولی خوشبختانه این اثر هنری آسیبی ندیده است. اگر اشتباهی کردم و حادثه‌ای پیش آمد، متاسفم و از مردم کشورمان، از جامعه هنری و به‌ویژه هنرمندان حوزه تجسمی عذرخواهی می‌کنم ولی به آنان اطمینان می‌دهم که هیچ آسیبی به حوض روغن زده نشده است.»
موزه هنرهای معاصر گالری نیست
رضا دبیری‌نژاد، کارشناس موزه از دیروز که تصاویر این اجرا پخش شده تماس‌های بسیاری دریافت کرده و موزه‌داران و فعالان این حوزه از نگرانی‌هایشان به او گفته‌اند. دبیری‌نژاد به «پیام ما» می‌گوید: «این اتفاق حیثیت همه موزه‌ها را مخدوش کرده است و این هزینه‌سازی برای کل موزه‌هاست چرا که موزه‌ها زنجیره‌ای متصل به هم هستند و وقتی موزه هنرهای معاصر که قرار است پیشگام برگزاری هنرهای نو باشد باعث چنین اتفاقی شده، حیثیت موزه‌ها هم در داخل و هم در سطح بین‌المللی خدشه دار شده.» این اتفاق او را نگران آینده کرده و تاکید دارد که حالا جامعه موزه‌داران مورد سوال قرار گرفته‌اند. «اگر راحت از کنار این موضوع بگذریم، یعنی در دفعات بعدی ممکن است به راحتی این اتفاق تکرار شود. نکته نگران‌کننده دیگر این است که این اجرا به وسیله هنرمندی انجام گرفته که مدعی هنر و کار مدرن است اما با اثرش این تخریب را ایجاد کرده.»
موضوعی که پس از اجرای این پرفورمنس بیش از همه مورد توجه قرار گرفت، ضوابط حفظ آثار در موزه است؛ نکته‌ای که دبیری‌نژاد هم بر آن تاکید می‌کند. او می‌گوید که وقتی اثری وارد موزه شده، دیگر متعلق به هنرمند صاحب اثر هم نیست، بلکه یک مسئولیت اجتماعی در قبال آن وجود دارد. «اثری که وارد موزه می‌شود حریم دارد. این حریم نباید مخدوش شود. همانقدر که برایمان مهم است که یک اثر نباید در موزه گم شود، یا گرمای و رطوبت و … به آن آسیب نزند، باید حریم معنایی، هنری و اجتماعی اثر هم حفظ شود.» او به حفظ حریم هنری اشاره می‌کند و می‌گوید که اثر باید به همان شکل برای نسل‌های بعدی حفظ شود و باید بدانیم که «موزه هنرهای معاصر نقش گالری‌ ندارد. همانقدر که نسبت به گنجینه این موزه حساسیت وجود دارد برای آثاری که در معرض نمایش قرار داده شده هم باید حساس بود». به گفته او همانقدر که نمی‌خواهیم برای مثال آثار جکسون پولاک تخریب شود باید نگران اثر ماده و فکر هم باشیم.
این کارشناس موزه به حساسیت اجتماعی حفاظت از اثر هم اشاره کرده و باز هم تاکید می‌کند که برگزاری رویدادهای موزه‌ای با اتفاق گالری‌ها فرق دارد. این مورد باید در خدمت حفظ آثار موزه باشد. «موزه هنرهای معاصر باید نسبت به مجموعه اش متعهد باشد. همه می‌دانیم برگزاری چنین پرفورمنسی برای مخاطب جذاب است و یا می‌دانیم تعامل میان هنرهای جدید وجود دارد اما چطور ممکن است برای اثری که چند سال قبل هنرمندش برای مرمت آن به ایران آمده بود و از او دعوت شده بود ناظر مرمت باشد چنین اتفاقی روی می‌دهد؟»
هرچند واکنش‌های فعلی موزه هنرهای معاصر و بیانیه‌ای که صادر کرده‌اند نشان‌دهنده کم‌اهمیت جلوه دادن این اتفاق است اما دبیری‌نژاد معتقد است موزه نمی‌تواند بگوید اتفاقی رخ داده و تمام. «اگر تابلویی در موزه خدشه‌دار می‌شد آیا به راحتی می‌گفتند خدشه‌دار شده است؟ ممکن است افرادی بخواهند از این طریق ایجاد شهرت و هیاهو کنند و بعد هم بگویند درکی از هنر معاصر وجود ندارد و از این طریق کار را توجیه کنند. اما ما شاهدیم پرفورمنس‌های جسورانه‌ای در دنیا برگزار می‌شود که حتی فرد بدن خودش را در معرض آسیب گذاشته اما از این راه معنای درستی را به مخاطب رسانده و این کار را از طریق اثر خودش القا کرده است، نه در حریم اثر دیگر. یک زمان فرد می‌گوید اثری را خریداری کرده و مالک آن اثر است اما الان با نهادی حقوقی و به نمایندگی مردم روبه‌روییم که به نمایندگی از مردم این آثار را نگهداری می‌کند و در نهایت هیچ توجیهی پذیرفته نیست. آثار موجود در موزه ملی هستند و باید به کل جامعه پاسخگو باشیم.»
دبیری‌نژاد همچنین می‌گوید پیش از اجرا، حتما اثر مورد بازبینی و تمرین قرار گرفته اما ممکن است این اتفاق حتی به عمد توسط هنرمند هم رخ داده باشد و این مورد هم هنوز مشخص نیست. به گفته او هم موزه و هم فرد اجرا کننده باید مورد بازخواست قرار گیرند، هرچند نمی‌توان همه اتفاق را به گردن موزه انداخت اما در میانه اجرا که چنین اتفاقی هم رخ می‌دهد، جلوی ادامه کار گرفته نمی‌شود و این نقص بزرگی است.